TINKUYPACHA

Tinkuy pacha, Pachamama saminchay, Musuq kawsay pacha

Qichwa kawsay ukupiqa, watantinmi Pachamamaqa sumaq yuyarisqa, tukuy munakuywan chaninchaspa saminchana. Achtawanqa watapi tawa kutita hatun kallpachay raymikunata wawankuna rurayku. Chaypimi Pachamama mamayku kusirikuyta yachan, munasqan mikuyta, upyanata tarispa kallpachakun. Tukuy mañakusqan huntachiy yuyaywanmi mana samaspa tusuyku, qachwayku, payrayku hanay uray ayllumasintin tinkunku, yawarniykuwan sunqunta chaqchuykuspa, llampuyachiyku, qapaqyachiyku. Chaymantapas uywaykupa yawarninta upyaykachiyku. Achtawanraq chaninchasqa kananpaq kusisqaraq mamayku rayku wañunku. Chaynatami musuq kawsayta tarpuyku, Pachamamata llullaykuspa, paypa munayninwan.

Manami kunallanchu, chayna raymikunawanpunimi Pachamama mamaykutaqa riqsikuyta yachayku. Achwan unay pachakunapiqa, machulaykuqa kawsachaq runata, uywata Pachamamanqa, apukunamanqa haywarikuyta yachaq kanku. 

Chaynata kawsakuptiykumi mana qichwa yuyayniyuq runakunaqa sallqa, mana taytacha riqsiq, purun runakuna nispa kamikuwanku, millayta qawakuwanku, chiqnipakuwanku.

 

Ima sutin chay raymikuna, ima pachakunapi, imaynatami rurakunku.

Kunanqa wakin riqsisqay raymikunallamanta willarisqaykichik. Kanpasraqchá uk raymikuna mana riqsisqay llaqtakunapi. Allimantachá huntapasaq kay qillqa qallarisqayta.

Wilancha

Wilanchaqa, aymara simipi, wila = yawar. Yawarchakuy.

Kay raymiqa hinantin Qichwa, Aymara llaqtakunapi rurakun, kunankunaqa Aymara runakuna achtawan rurachkankuraq, wakin Perú, Bolivia llaqtakunapi, chaymantapas Chile chiqanpipas. Kay raymitaqa Pachamama tikray wichaypi rurakun. Chaypaqqa munay kuchu llamata akllarquspa, tawantin chaymanta chaqnarquspa, kukata kaniykachispa, intiman ñawinta qawaykuchkaqta, llikllawan/awayuwan watarquspa, sumaqta tinkaykuspa/challaykuspa kunkanpi surqanta kuchurquspa quñi yawar pullpumuchkaqta qirupi chaskirquspa, wisirquspa Pachamamaman upyaykachinku. Chaytaqa may kusikuywan takiykuspa, tusuykuspa rurana. Chaywanmi paykunaqa Pachamamapa munayninta huntachinku, chayraqmi imatapas mañarikunku.

Chaytaqa may kusikuywan takiykuspa, tusuykuspa rurana. Chaywanmi paykunaqa Pachamapa munayninta huntachinku, chayraqmi imatapas mañarikunku. -->

Wayliya

Kay hatun raymiqa Apurimaq (Antapampa llaqtapi), Qusqupi (Chumpiwallqas llaqtapi) achwan riqsisqa. Kaytaqa qapaq raymipi, sara kutipay wichaypi rurakun. Antapampapiqa may suyasqa kay wayliya raymiqa. Chaypaqmi sapa wata 3, 4 ayllu runa wayliya ruranankupaq yaykunku. Chay raymiqa mana samaspa pichqa punchawnintin paskarikun. Mana hinallachu, tusuq runakunaqa, kuyaqkunaqa upyachina, mikuchina, kallpachana. Allin wayliyata rurayta munaspaqa uk wata ñawpaqtaraqmi allin puntakunata, riqsisqa allin qarita, sayayniyuqta, allin takaqta maskana, minkakuna, chaywanmi allin mana allin wayliya kananta yachakun. Chayrayku runakunaqa allin takanakuy kaptin yawar puriptin allin wayliya karqa nispa ninku, kusisqaraq yuyarinku. Manahina kaptinqa chiri chirilla karqa nispa rimakunku.

Achwanqa chawpi samapimi qichwa kawsay qispirin,  chaypimi layqakunapura sara kutipaypi, ima kasqanta sawa sirayta tinkaykuspa, tinyawan, lawatawan wallachaykuspa mama sarata pampaykunku, chansanarikuspataqmi wakin layqa waylakaman tukuspa imaymanata rurarinku. Chay tukuytawanmi layqakunallataq takipayanakuspa, turyanarikuspa, piñanarachikuspa tanqanarikunku, hayllinarikunku. Chay qipamanraqmi takanakuyqa qallarin, allchasqa kanchapi uchuyraq, hatunraq, machuraq, waynaraq, tarinaykukunanpaq, mana qipakuspataq warmikunapas churapakullankutaq. Chaypimi hanay, uray ayllu runakuna waqyanarikuspa, sipinakuy yuyay maqanakunku. Manayá yanqallamantachu, watapi imaymana sasachakuykuna mana pampachasqaraq kaptin, piñanakuypi, chiqninakuypi kawsaq tukukunan rayku, kay punchawmi huchakuna yawarwan, kiriwan pampakun, hinallataq Pachamamapis huntasqa munakuyta chaskispa musuq kawsayta sapincharin. Chay punchawmantataq tukuy runa kaqmanta uk aylluhinalla puririyku, ima llakitapas qipapi saqispa. Achwan kusisqaraq, imaraykuchus Pachamamata yawarniykuwan qarparispayku.

Wayliya taki

I

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Kay uray llaqtakunapis, chay wichay llaqtakunapis,

Sipichiwayta munanku, wañuchiwayta nichkanku,

Hinayá rimachkachunku, yanqayá muspachkachunku,

Wiñay kawsaqmi kakuni, mana wañuqmi kachkani.

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Urqupi ichu kanasqay, urqu saywa churasqay,

Kunakamachus rawrachkan, kunankamachus sayachkan,

Hinayá rupakuchkachu, hinaya sayakuchkachun,

Warma wiqiywan chaqchusaq, paña makiypi apasaq,

Warma wiqiywan qarpasaq, paña makiypi pusasaq,

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

II

Wayliya, wayliya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya,

Pipirmi, sasarwi, pupunitaqmi qamri karqanki,

Mana ñuqawan tinkunaykipaq,

wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya, wayliya,

Antapampallay aqachatari qunchuntawanchus upyaykurqani,

Kunanhinalla waqanallaypaq,

wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya, wayliya,

III

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Waklaw chimpapi qusñi turucha, Kaylaw chimpapi, puka turucha,

Imay urasmi takanakusun, Haykay urasmi haylinakusun,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya.

Chumpiwallqas wayliya:

Chiyaraqi, Tuqtu sutiyuq raymiqa Kana, Kanchis, Espinar, Chumpiwallqa ayllukuna qayllapi, Qusqu llaqtapi, Warkanakuytaq Apurimaq, Mara llaqtapi rurakun.

Kay raymikunaqa qulla mikuy, pukllay wichaypi aparikun. Chaypimi sapa wata iskay taqapi hanan saya urin saya ayllukuna huñunasqa takiykuspa, qachwaykuspa, tinkuna pataman puririnku, chimpapura qayllanarikuspankutaq kaminakuypi, piñanarachikuspa rumiwan warkanaykukuspa qatinakuyta qallarinku. Allimanta allimanta tarinarukuspankutaqmi liwiwan, suriyawuwan suqanaykukuspa supayninkuta apachinakunku. Waqtuwan kallpacharukuspankutaq mana imatapas manchaspa kirichanakunku, sipinakunku ima. Mana samarispataqmi sipas warmikuna chilallanpi takiykuspa, waynakunawan masachaykukuspa qachwaykuspa kallpachanku. Chaypimi rumi para qallariptin yawar mayu puririn, allimantataq yawar qucha sayarin Pachamamapa sunqunpi runakunata pampaykuspa. Kay raymimanqa manami machu runallachu puriyta yachan tukuymi hatarin uchuyraq, waynaraq, machuraq churapakamunku. Chaypimi yachakun pichus kasqankuta.

I

 

II

III

Warkanakuy

Apurimaq chiqanpimi, sapa wata, pukllay karnawalpi, killachaw punchaw qallarinku, chaypimi aqata, waqtuta upyarispanku kallpacharikunku, qachwayunku, qachwayusqankumantañataq macharispa piñarichinakuspa pananakuspa, pananakuspa apanakunku, chaypi warkanakuyta qallarinku. Rumicruz sutiyuq pampapi, Pituy urqupi. Pituy urquqa munayniyuq, chaymi karnawal, kumaris ukupi haywarikuna.

Qapa, Mara, Pisa, Congota, Qullana, llapan ayllu, sayanakunku kuchkanmanta rakinakuspa, Qapaman wakin wakintaq Maraman sayapakunku, chayna iskaynin huñu warkanakunku. Qachwayunkutaq, wakinqa lawatata tukayunkutaq. Chisiyaqmi warkanakunku, paraptinpis, imaña kaptinpis apakunpuni. Manami qulluchiyta atinkuchu.

Chayna ñawpaqmantapacha, machuykunamantapuni warkanakuq warmipas, wayita pachayuqkama, uwiha sunbiruyuq rayatilluyuq, kaqllataq qaripas, wakinta kawallupi, wakintaq chakillapi, qarawatanayuq ima riq kasqaku, qaripas llikllankuta wiqawninkuman wataykuspa qachwanku, warkanakunku, wañuchinakunku ima. wañuqkunatapas kaqllapiña wilaqku.

Achka runa wañun, mayninpi uma tuqu, muquchukuna challusqa, maki paki hamunku. Manami kanchu hustisyaqa, mayninpi Qapata wañuchinku, mayninpitaq Marakunata. Runakunaqa manami karsilmanpas rinkuchu.

Yawar qucha pampapi taki:

Sayaykuy, sayaykuy/ chayraqmi hamuchkani/ kay yawar qucha pampaman. Tupayusunchik Qapa maqtawan/, Mara maqtawan. Suyaykuy, liwichaytaraq, chumpichaytaraq matiyukusaq/, warkachaytaraq wataykukusaq, wallqachaytaraq wataykukusaq/, suyaykuy tupayusunchik qari maqtalla/ qampis churamuy, churamuy, dalimun, dalimuy qaricha kaspaykiqa/, sayaykuy, sayaykuy kayñan kayñan hamuchkani, qari maqtawan tupaykuq/.

Yaykuna taki

Kayñan, kanñan hamuchkani, Kayñan, kanñan hamuchkani,

Qari maqtawan tupaykuq, Mara pasñawan tupayusun,

Sayaykuy, sayaykuy qasqachallanpi sasaykuy,

Sayaykuy, sayaykuy qasqachallapi suyayuway

Mara pasñawan tupayusun, Mara maqtawan tupayusun,

Dalimuy, waskamuy qarichapuni kaspaqa,

Dalimuy waskamuy lisuchapuni kaspaqa.

Qachwa taki

Ay piña piñaschalláy, Ay piña piñaschalláy, Qarwaypiñaschallay.

Qampas chaypiñachu, Ñuqapas chaypiñataq,

Pim willarasunki, sultiru kasqayta, Pim willarasunki mansana kasqayta,

Chay willaqniykita mayuraq apachun, Chay willaqniykita qaqaraq ñitichun.

Kacharpari taki

Yanqa mamay kachawanki, Yanqan taytay kachawanki,

Yawar qucha pampataqa, Yawar qucha pampataqa,

Manaraqpas chayachaptiy, Manaraqpis chayachaptiy

Rumi chikchin pawachkasqa, Yawar mayun purichkasqa,

Qari maqtatan pirwamuni, Mara maqtatan pirwamuni,

Qawa pirwayllan pirwamuni, Kisu rawkakllan rawkamuni,

Tukuynin:

Kaylaw chimpa, waklaw chinpa uwiha michisqay,

Nitaq chichuchu, Nitaq wachanchu, Ay vida vidaschay.

Ayllu: Mara, Qutanapampa, Apurimaq 

I

II

Kay wichayllapitaqmi tikapallana sutiyuq raymi Qutanapampa llaqtapi Apurimaq suyupi aparikun.

Tinkuy

Achwan riqsisqa Putuqsi llaqtapi, Bolivia hatun suyupi. Kay raymiqa mikuykuna uqariy wichaypimi aparikun. Chaypimi runakuna, warmi, qari, sumaq pacharisqa, umankupi qaramanta muntirayuqkama, makinkupi imaymanawan watarqukuspa sipinakuy yuyay tinkunakunku. Tusuykuspa, takiykuspa, waqaykuspa. Kaypipas yaqa wayliyapi hinallantaqmi hanay uray ayllukuna huñunarqukuspa tinkunku.

Imaraykutaq kayhina rayminakuykuna

Machunchikkunaqa, ñawpanchikkunaqa, kuraqkunaqa nichkankupuniraqmi: Achwan wañuq kaptinmi allin wata kanqa nispa. Imapaq allin wata.

Chinkaq ñawpa watakunamantami chaynatapuni runakunaqa pachamama mamanchikta chaninchaq kaqku. Mayninpi awqa runakunapa yawarninta upyaspa, pachamamaman haywariqku paypas kallpachakunanpaq.

Chaynatami ñawpanchikkunapas, kunan qichwaymara runakunapas musuq kawsayta waqyarinku, mañarikunku, kikillantataq mikuykuna allin puqunanpaq, uywakuna mirananpaq.

Kunan runakunaqa manañayá yachankuchu imaraykumi kayna raymikuna wañunachikuypi tukun chayta, manami yanqa chiqninakuychu, kay raymikunaqa musuq kawsay paqarichina rayku, mana llakipi, mana yarqaypi, mana chakiypi kawsanapaq.  Pachamama kusisqa uywawananchikpaq.

Qichwa runaqa manami manchakunchu pachamamarayku wañuyta, chayta nispa kay raymikunamanqa sapa wata puririnku.

Yawarwan saminchasqa, achwantaraq pachamamaqa puturin, chaywantaq sapa wata musuq kawsay paqarin. Chaymi allin kawsayqa sinchi nanaywan hamun.

Qulla wawakuna, Qulla mikuykuna: papa, sara,Uywa uñakuna,

Kunanpacha achkachachaq yawar hinantin llaqtakunapi puririchkan, chayqa allinman Pacha tikrananpaqmi, Pachakutimi chayamuchkanña. Chayraqchá musuq kawsay chayamunqa, allin munay kawsay tiqsi muyupaq kutimunqa.

Willkaruna. MI, qulla mikuy wichay, 2012