QAPAQ YACHAY
Kayqá chayamuniñá, paray killapi
mayuhinaraq muyumuyurispa, qaparispa, rumita, sachakunata, allpata, aquta,
imaymana tarisqayta pallaritakamuspa, qipiykukuspa, chilay chila, may kallpacharisqa.
Musyayninpitaq nin: kaymi llaqtaypa allin ruruchisqami sumaq yachaykuna.
Chaykunata qillqapi chuyancharuspa wawakunaman riqsiykachisun, yachaykachisun,
maypachachus paykunaqa manañami taytamamankuq yachayninkunata yuyankuñachu.
Imaraykutaq wawakuna chaki sunqu purinqaku, llaqtankuta pinqakuspa. Paykunami
astawan llaqtanchikkunaman kutirinanku, chaypiraq sunqucharikuspa qapaq yachayninkunata
tarispa kusi kawsayman atipakunankupaq.
Kay panqapin tarisun:
Yuyanapaq
|
Qillqakuna
|
Yupay
|
|
Y
|
Yuyaymanana
|
10
|
Chuyanchasqa yachay
|
W
|
Watuchikuna
|
3
|
Uma pukllachiq yachaykuna
|
QW
|
Qallupaskachi
|
19
|
Allin tuqyaq rimaykuna
|
HS
|
Haya simi
|
5
|
Piñachikuq rimaykuna
|
MS
|
Miski Simi
|
5
|
Kusichikuq rimaykuna
|
HT
|
Kawsay simi
|
12
|
Ñanchakuq yachaykuna
|
AW
|
Chansakuna
|
2
|
Llaki tasnuchiy willaykuna
|
Yuyaymananakuna
Chuya
yuyaykuna allin purinapaq
Ichachus, haykaqllapas kay Piruwa mama
suyupi, llapan Qichwa runankunata kusi sunquta, chuya yuyayta, chila kallpata rikuyman, nispan, kawsakuni.
Riqsinakuyta yachasun, ichapas kanman punchaw yachaykanakuspa
uk runahinalla allin kawsaypi puriykunapaq.
Yachaywasikunapi yachachiyqa qaqayqaqa yuyayniyuq, allin sapinchasqa, huntasqa runa qispichinapaqmi kanan.
Sapa qallukunaqa rimaqnin runapa atisqanmi,
paykunawanqa imatapas kawsayninchik ukumantapacha
niyta atillanchikmanmi.
Watuchikuna
Yuyaysapa kanapaq
Imas imas kanman
Kawsaq
masiyki, chiripipas, wayrapipas, wichay, uray puriqmasiyki.
Iman
kanman.
Imallansis,
haykallansis:
Mana haykaq
saqina, paqarimusqanchikmantapacha,
taytamamanchikpa churawasqanchik.
Imataq kanman.
Imasmari,
imasmari:
Uknin
hapin,
uknin saqin, llipinwan mallichikun,
tukurachikuspataq sapan qipan.
Imataq
kanman.
Qallupaskachikuna
Allinta tuqyachispa rimanapaq
Puka panchiq
qantuman, quri puru qinti pawarqurin.
Paqarinpaq kaypi kaqkunapaq kuchi kanka kanqa.
Ama kichispalla
tintirkuma tikataqa tipirqamuy.
Qinqumanta qiwiwan chaqnarquspa llantata qipirqamunki.
Kay pachamantapacha,
saqapa sinpayuq kacha sipasqa purirqa.
Piqu
paqu layqa saqsi paqucha
nakanata nakananpaq mañakun.
Qala maranpiqa muku piqata paya warmi piqan.
Sichus munawanki kunan quwanki, sichus chiqniwanki paqarin qunqawanki.
Ñuqanchik qanchik
kanchismanta kanchik.
Huknin ñuñuq uñaykita ñuqchu ñuñuykiwan hanukarquy.
Ama uqarayaspa chay masasqa miski uqata uqariy.
Uqi uqillanta sarata uqariy uqi wallpa mana uqunanpaq.
Puytu pallayniyuq palta chunpi chunpiwan warma matinta matikun.
Hapiykuy chay nakaqpa waka nakasqanta, amaña
ñakapakuchunchu chay nakapakuq.
Yachakuqkuna manaña allin
yachanata yachachiq yachachiptin mana yachankuchu.
Muku upi aqa puyñu ukupi qunqasqa pusqurusqa.
Sapa tuta killa kanchaypi maqtakunaqa pasñakunawan pakapakapi pukllasqaku.
Kunanmi ichaqa, rikunaykipaq, mana haykaq kutimuq ripusaq.
Qala qalapura simi simipura
mukuspa piqata piqanku.
Haya simikuna
Piñachinapaq
rimaykuna
Aqana
uma, kanllahina tiski chukcha,
kusi siki, qala ninri, manka ñawi, puyñu
siki, wislla chanka, kastuna maki, mana munana pasña.
Qanqa
mana uyaykipi yawarniyuq kasqanki, saqsa
pichinku, uspa quruta, yana kanka.
Chuñi
siki, tipi kunka, allqupa
akanmanta mutita mikuspa
kawsaq usqa ullusuru maqta.
Qulluta
uma, liqli
sinqa,
qala pansa, waka qallu,
asnaq chanka warmi ranti chinaku.
Tuquru
kaspihina
chaki sunqu,
munachkaptin mana munakuq
qachi siki warmi.
Hamuy
yaw qurunta sayay runa, ama akayki qipapi pakakuychu.
Yanqataq
yaw iskay suqusman chupi laqaykusqa pasña, yuyayniykipi rimanki.
Arí
manachu yachani, chupiq aysamusqan rawraq pichiku.
Qanpunimi
riki imaymanata yachanki, nina simi, runtu luqluchiq sikiyuq pasña.
Miski simikuna
Kusichinapaq rimaykuna
Añalaw,
achalaw sumaq pallchaq
tika, ñuqapaqmi wiñachkanki
Urpichallay,
qan munasqaypi
kay kawsaypachapi chinkaylla purichkani uti kawsay
Munasqitay, puka pallchaq simichaykiraykumi siwar qinti kani
Supay wasimanpas chaychayki,
miski añakaykirayku chayallasaqmi
Mankachaykita mañaykuway
uqachayta yanurqukusaq
Kawsay simikuna
Allin ñanpi purinapaq rimaykuna
Manami allin kawsay
kanmanchu, sichus imapi iñisqanchik rurasqanchikwan mana kasqanchu kaptin.
Wakchaqa manami mana qullqiyuq kayllachu, aswanpas wakchaqa mana sunquyuq kaymi
Ama qilli
simi kaychu, maypipas, piwanña kaspapas sumaqta rimapakuy
Riki qullqisapataq
kanki chayqa manañami wakchakunataqa
rimaykunkiñachu.
Amapuni pitapas maytapas waqachiychu,
wiqinman chayaspami astawanraq
ñakariwaq
Mikuytaqa amapuni usuchiychu, qipa punchawmi yarqay muchuy pacha aypamusunkiman
Pitachus
munakunchik,
paypas kikillantataq munakuwanchik
Qapaq kayqa tukukullaqmi, qullqitaña tariruspapas amapuni qunqaychu maymantami hamurqanki chayta
Munaywan, kawsaywanqa imapas atinallan, wañuypas mana wañuy
Wakchayasqa runamasinchikmanqa imallatapas haywarinami Pachamamapa wawanmi
kanchik
Runamasinchiktaqa manami waqachinachu, manami may
tuqupi pakarukuytapas atisunmanchu
Manami qasi kanachu: karumi purina ñañutaq puchkana, pisitaq quqawi
Utqay: manaraq kay tuqay chakirkuchkaptin kutirqamunki
Yachaywan, munaywan, llankaywanqa imapas qispillanmi
Kawsaywan wañuywanqa masantinmi kanku, kuchkallapunimi purinku
Chansakuna
Asirikunapaq rimaykuna
AKCHI PUKUYMANTA
Hinas uk kuti iskay wawqintin waynakuna llaqtanku umalliqpa suchinta Lima llaqtaman apaspa risqaku. Paykunaqa manas haykaqpas hawa hatun llaqtakunaman riqchu kanku.
Iskay punchawpis limamanqa chayasqaku. Manataq ayllumasinku kasqachu chayqa qurpachakuna wasipi
samapakunku.
Ñas puñuna patapiña tallarikuchkarqaku, puñuy atipaptinkus puñunaman
ustuykatamunku. Chayllapis,
-Anisitu akchita wañuchiy, nispa, kuraq wawqinqa kamachin. Hatarinsi Anikuqa, pukuytas qallarin: -puhuh, -puhuh, manas akchiqa wañunchu. –manami wañuyta munanchu, ninsi.
Chaysi Timukuqa piñallaraq sayarin, akchimansi achuykun, paypas pukunsi, manallataq wañunchu. Imaynataq kay qanra akchiri, yakuta
apamuy ninsi sullkanta, yakuwansi hichaykunku, manallataqsi wañunchu. Chayllamansi
Timukuchaqa piñasqa kaspiwan waqtanpacha, chayñas ¡challan! nispa akchiqa wañun.
Chayraqsi sumaq puñuyta tarinku.
YACHAPAKUQ CHIKUCHAMANTA
uk chiti yachakuq irqichas
manapuni yachachiqninta uyariqchu,
yachaqmasinkunata turyaspallas, punchaw punchaw pukllaqlla.
Chaysi uk punchaw qunqayllamanta
yachachiqqa tapusqa:
-Yaw Tarwicha, niway –Imamantami rimachkanchik.
Mana imata kutichiyta atiptinsi, kaqmanta tapuykullantaq:
-imaninanmi fisica.
Chayta uyarispas qari qarillaraq chiti irqiqa sayarispa yachachiqninta kutichin:
Imaninki prusur.. pisi...aka...-Ñuqari ima
..akay yachachiqniykichu hamuni,
manachu aswanpas qanta istaduqa
kachamusunki ñuqaykuman imallapas yachachiqta.
Niway prusur, niwayá, nispa kutipakun.
Allqukunamanta
Chaynas, huk kuti, huk munay muru china allqupa qipantas urqu allqukuna kikllun, kikllun qatikachkasqaku. Chay ukupis tukuy
niraq allqukuna: hatunraq, huchuyraq, qalaraq, chakuraq, kasqaku. Aswanqa
piñachinakunkus huk machu qala allqu, huchuy chakuchawan.
Chaysi, purisqankupihina allqukunaqa piñanachikunku,
maqanakunku ima, chaynapis allimanta, allimanta allqukunaqa chinkaripunku, wakin saykuymanta, wakintaq manchakuymanta.
Chay machu qala allqus lliw allqukunata maqaspa qatirparisqa.
Chayllamansi, chaku allquchaqa qari qarillaraq
kutirpamusqa churapakun, chaysi iskayninku tarinarqukunku uyapura, chaypis simipura hapinakunku: machu
qalas kanin: qanchu, ñuqachu, qanchu, ñuqachu, nispa. Chakuchapas kutipakullantaqsi: ñuqachá aswan, ñuqachá aswan, nispa.
Chaypi chaqwanankukamas china allquqa chinkarparin.
Chaynapiña rikukuspas machu qala allquqa chakuchaman sipiqllaña pawaykun.
Chaysis chakuchaqa manaña ima rurayta atispa: qanllaña, qanllaña, qanllaña
nispa, huk chillmiyllapi chinkarqapusqa.
Iskay warmimanta
Huk kutis, unaymanta iskay llaqtamasintin warmikunaqa Limapi
tuparqunku.
Hukninsi hawa llaqtallapi tiyaq, huknintaq Lima
llaqtapiña tiyaq.
Chaypis waynankunamanta willanakuyta qallarinku.
Limapi tiyaq warmis nin: -yachawaq, limapi qarikunaqa sumaqtan munakuyta, rurakuyta
yachanku, nispa. Chayta munaspaqa sumaqchata hapikuspa qallarinku, makinkuwan tukuyniqta mullkuykuspa qaquqaqurispa ima urmachikuyta yachanku, chaymanta qalanaspa muchakuyta qallarinku umamanta chakipuntakama, llaqwaspa, llaqwaspa wañuchiyman apakun, makinqa ñataq
ñuñuta hapikachachkanña, ñataq sikipiña siqsichikuchkanña. Manaraq winaykuspa qalluykita
hapirparin, huk rirunta siki tuquman wiñarparin chaymantataq nanta, qarikayninta, chayraq
churaykusunki, chaywan ukupiña muyuchiyta qallarisunki, wichayman urayman,
kaylawman, waklawman tapsisunki, suysuqhina wañunankama, muyuylla muyuykachisunki,
ñawpaqmantañataq, qipamantañataq, pataykipiñataq, uraykipiñataq churakuykuspa.
Chaynatan kaypiqa rurakunku.
llaqtanchispiqa manami chaynachu, yachankimi riki. maytachus raymimanpas utaq michinamanpas rinki, chaypi sichus piwanpas tinkunki chayqa, turyasunkipacha, qipaykita
pawamun hichur achuhina, mana, mana nichkaptiykipas mana kasuspa, huktan
hapisunki, wanturikusunki, munti muntimanpas, ranraranramanpas, pampaman
kunpasunki, qallpisunki pacha, winasunkipacha, huk ratumanqa kacharpasunki pacha, ni imatapas
tarinkichu.
YAPACHAN
“Qichwa runa kayta yachasun qichwapi rimayta, qillqayta, ñawinchayta, yuyaychakuyta, sunquchakuyta yachaspa… ”
“Qichwaqa manami rimanallapaqchu, paywanmi
yuyaychakunchik, sunquchakunchik, kawsayninchikta qispichinchik”
“Imaña kaptinpas, uk sunqulla, huk yuyaylla, huk kallpalla Qichwa runa sayarisunchik”
Qichwapi harawiqa manami ñawinchanallapaqchu, aswanpis takinapaq, tusunapaq, chaynapiraqmi huntasqa uyarikun.
Qichwaqa sumaq kawsayniyuqmi, hatunkaray tawantinsuyuhina mana wañuq.
Astawan sumaqta sunquchakuy, yuyaychakuy, kallpachakuy allin runa kayta munaspaqa.
MANARAQ
RIQSISQA SIMIKUNA
Musyay: yuyay qatiy
Haya
simi: piñachikuq rimay
Miski
simi: kacha rimay
Hamutay: allin yuyaychay
Chansakuy: kusikunapaq rimay
Tiqway/tiqay: qara urquy, llikiy,
lluschuy
Chaqnay: mana kuyunanpaq allin watay
Saqapa: achkha chukcha
Kacha: sumaq
Paqu: allin yachayniyuq runa
Maqa: mikuna waqi
Ñuqchu: tika
Puytu: pallay
Puytu: awasqa kachanchana
Mukusqa: kastusqa
Pusqu: hayarisqa
Chuñi: tiqisqa saqsa puñuna
Ullusuru: mana imapaq allin runa
Qurmirya: miski ruru
Suchi: imapas apachikusqa
Qurpachakuna
wasi: puñunapaq wasi
Ustuy: puñunaman yaykuy
Turyay: yanqa piñachiy
No hay comentarios:
Publicar un comentario