WIQI

Kay tikatam Chuquyu aylluman purisqay ñanpi tarirqani. Chuquyuqa, Challwawachu llaqtapi, Qutanapampa-Apurimaq chiqanpi. Wakin llaqtapiqa paray tika nispa sutichanku, chuquyupi runakunataqmi Wiqi ninku, wirhinpa wiqin nispa. Chayna llaqtanchikkunapiqa tukuy niraq sumaq tikakuna wiñan. Chayna tikakuna rikuriptinqa runakunaqa may kusisqa purikachanku, imaraykuchus para qallarimuyña kaptin, parawantaq tarpuy quñiriptin. Chay tikakunap, yakukunap-unukunap, rumikunap, puyukunap, uywakunap, quyllurkunap, tukuy kay pachapi kawsaqpa willakusqanmi Pachayachay.

ÑAWPA QALLUNCHIKKUNA TAKYACHINAPAQ

Richard Littlebear sutiyuq runan kay qillqata inglés qallupi qillqarqan, ñuqataq qichwaman tikrarquni.


América mama llaqtapi ñawpa qallunchikkunaqa mana qillqasqallam kawsakurqanku. Chayraqmi kimsa pachaq qhipa watakunallaraq wakin qallunchikkuna qillqasqa rikhurin. Chayta yuyayuyarispan kananchik maypachachus qallunchikta yachachispa.

Chaykunatam mana qunqasunnanchu, manataqmi ñawsahina qatillasunmantaqchu wak runakunap tukuy imaymana ruwasqanta: paykuna imaynatachus qallunkunata yachachinku chay hinatachu ñuqanchik qhichwa qallunchikta yachachisunman, nitaqmi nisunmanchu: imaynatachus gringo rimayta yachachiwarqanchik chhaynata qallunchikta yachachisun nispa.

Chaykunata mana qawarisqanchik raykun, lliw qallunchikkuna yachachiy yuyaywan llamkaykuna manapuni allin puchukaymanchu chayanku, chaymi lliw ima ruwasqanchikpas urmaylla urman, manataq ima ruwasqanchikpas rikhurinchu.

Chhaynata rimarispan Littlebear qillqanta qallirin. Chaymantataqmi sumaq harawita qillqallantaq. Chayta allinta ñawirispa ichachu imallatawanpas rurayta atisunman. Chaykunawantaq yanapakusun mama qallunchikkunata sumaqta takyachinapaq, wiña wiñay kawsananpaq.

Wakinkuna nirqanchik: rimayninchikkunata qillqasun, nispa, hinata ruranchik, chaywanpas kay América mama llaqtapi ñawpa qallunchikkunaqa wañullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: qillqana simi pirwakunata rurasun sapa qallunchikkunapaq, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañuylla wañuruchkanku.

Chaymantapas nillanchiktaq: kuraq yachaywasikunamanta qallu kamayuqkunata hurqusun, paykuna qallunchikta yachaspa qawananpaq, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañullackkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: yachachisun ayllumasinchik runakunata, paykunapuni qallunchik kamayuq kanankupaq, nispa, chaytapas rurarpallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañuykullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: qullqita mañakusun tata Waminkamanta iskay qallupi, iskay kawsaypi yachachiynapaq nispa, chaytapas rurallanchiktaq, qullqitapas tarinchik, chaywanpas qallunchikkunaqa wañurikapullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: yachaywasikunapi qallunchikkunata yachachichunku, nispa, chaytapas rurarpallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: imayna kawsayninchikmanhina panqakunata rurasun, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkuna wañuylla wañurallanku.

Chaymantapas nillanchiktaq: yanapachikusun allin umayuqkunawan, qallu kamayuqkuna, qallunchikkunata yachachinankupaq, nispa, chaytapas rurarpallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: Grabadora-man machukunaq rimasqanta churasun, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañuyllam wañupuchkanku.

Chaymantapas nillanchiktaq: haku rurasun video-nisqakunata, chaypi machunchikkunata qallunchik rimachkaqta, imaymana rurachkaqta churasun, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañupullachkankupunim.

Chaymantapas nillanchiktaq: kunanqa CD-ROM-nisqapi qallunchikkuna rimaq runakunata churasun, nispa, chaytapas rurallanchiktaq, chaywanpas qallunchikkunaqa wañupullachkankupunim.

Chaywanpas piñataqchá ninqa: achwan pikunachus qallunchik rimaqkuna kanraq chaykunata rankachurpasun, nispa. Chaymanta qallunchikkuna rimaq manaña kaptin, paykunata kawsarichispa rimanallankupaqpuni, nispa. Chaykuna rurana kamaqa lliwñachá tukukusun, rikcharimunankupaqtaq manaña pi rimaqmasinku kanqañachu, nitaq pipas uyarinqachu, yachanqachu, hapinqachu imatachus nisqanta.

Imatañataq rurasun mana qallunchikkuna wañunanpaqri.

Kay qillqapin niwachkanchik, manam ima rurasqanchikpas, pi minkakusqanchik allin umasapa runapas qallunchiktaqa kawsachinqachu, sichus mana ñuqanchik rimasunchu chayqa. Chayraykum ñuqanchikpuni qallunchik wañuchiqqa kasun, mana wawanchikkunawan rimaspa, maypiña tarikusqanchikpipas mana qallunchikta rimaspa.

Chaymantapas nillawanchiktaqmi: -ama pinqakusunchu imayna qallunchik kasqanmanta, nispa. Amapuni nisunchu: -manam allinchu nispaqa; amapunim nisunchu: -paykunan, chaykunan, haqaykunan, chaqaykunan, qamkunan qalluyku wañuchiq kankichik nispapis. Amaña mana allin ñawpa kawsayta yuyarispa kunanmantapacha tukuy sunquwan imaymana atisqanchikta rurasun. Ichaqa yachananchikmi haykaq, imapachapi, ima ruraytapas, imaynatam wakin llaqtakunapi qallunku taqyachinanpaq rurachkanku chaytapas qawarispa. Manam imapas rurarpayllachu, achtawanpas sunquchakuspa, yuyaychakuspa imatapas rurana.

Quchapampa, tika panchiy killa

Kay qillqan rikhurirqa: G. Cartoni (ed) Stabilising Indigenous languages. Flagstaff, Arizona. Northein Arizona University. Pp. xiii – xv.

ARGUEDASPAQ HARAWI

WAÑUY RAYMI

ARGUEDAS TAYTANCHIKTA YUYARISPA

Taytay Arguedas

Kaypim kachkani, qariy qari maqtaqa, qamta taytachaykukuspa, qamman sayapaykukuspa,churiykichu ichari willkaykichu kanipas. Qichwa runami kachkani:

RIQSIYKUWAY

Munankichu willanayta, maymantachus kani chayta, (2)

Utuparaq sunqunmanta, Antapampa llaqtaymanta,

Sallqantaypa qipanmanta, Apurimaq suyumanta.

Munaykichu willanayta, imapunin sutiy chayta, (2)

Sutillayqa Willkamaru, pachamamaq wawan kani,

Willkamaru ñuqa kani, riqsiykuway, qawaykuway.

Munankichu yachaykuyta, pipunitaq kani chayta, (2)

Ñuqallayqa supay maqta, kayllapipas, mayllapipas

Ñuqallayqa Qichwa runa, Antikunapa chawchin kani.

Kunanpacha ñuqapas karu llaqtapi, sapay, imaymanaykunata saqispa, munasqay aylluykunata, wawaykunatapas sapa llaqtapi wikchuspa, munasqay masayta, yanayta, urpi wayllusqayta waqachistin. Tayta mamaytapas wiqi ñawintinta saqispa:

Waqana patapi saqitamuni,

kuyay mamayta wiqi ñawintinta,

parparwaypimi saqitamuni

kuyay taytayta llaki sunquntinta.

Aman mamallay waqallankichu,

paqarin minchallami kutirqamuchkasaq,

Aman taytallay llakillankichu,

paqarin minchallami kaypi karuchkasaq,

Yachasqayki hinapas qichwa runakunaqa tukuyniqpiñami kikuyuhina miraspa purichkanchik, mitmakunahina, qichwa kawsayninchikta, rimayninchikta tiqsimuyuman riqsichispa yachachispa. Kunanqa manami limallapichu tarikunchik, wayanakuna hinami llaqtan llaqtan qachwastin purichkanchik, wakintaq chayñakunahina taki unquy takiykuspa.

Kunanchariki kaypi umay kachkan, puywanniyqa Qusqupi, yuyayniyqa Antapampa llaqtaypi, chakrapi, Wankaykuspa, Wayliyaykuspa, Mayurata tusuykuspa, uywaykunapa qipanpi, lawatata pukuykuspa, wachatata mikuspa. Kay llaqtakunapiqa manami atinichu iman kasqay kayta, manataq kuka, manataq aqa, apuykunapas qunqasqa, imaynaraq sachaykunapas, inaynaraq nispa. Imaynami kawsasaq, hamkari, mutiri, mamaypa lawanri, warmiypa munayninrí, kikinchus kanman, pitaña maytaña tariyman chaypas, paykuna hina manapunichá, Kutipa takipi nisqanhina:

Tiqsi muyutañas ñuqaqa muyumuni,

llapan llaqtatañas ñuqaqa purimuni,

manayá tarinichu simiyki simiyuqta,

manasyá tarinichu sunquyki sunquyuqta.

Yawllay yana ñawi, yawllay suni chukcha.

Kaypi, wakpimi, imaymanata qammanta internet nisqapi kuskispa tarini, takikunata kunkaykipi uyarini, chaykunata uyarispaytaq, wiqiparalla atipawan, llaki puyulla mistuykuwan, sunquy qiwikacharikun, kuyayta llakimantachus ichari kusikuymantachus kanpas. Imaymanata yuyarispataq llaqtayman atipakuylla atipakuni. Llaqtaypas kaqyá, kunanqa hukkunañayá llaqtachaykukunku.

Sutiykitapis uyarinitaq runapa siminpi, qillqakunapipis qillqasqata rikuni, sapa llaqta puripakusqaypipas kikillantaq. Chaymi muspaylla muspani, maypim kachkanki taytay nispa, muspayllaypitaq nini mayqin llaqtapiraq saykusqa purichkan nispa, Antawayllas llaqtapichá, Qusqupichu, Ayakuchupiñachá, ichari Limapichus kuyaylla nispa.

Chaymanta nillanitaq mayqin llaqtapiraq tinkurquyman, chaypi rimaykuyman mana tukuyta, willaykuyman imaymanamanta nispa. Ichaqa manayá, musquyllaychariki, ariyá purichkanipas, ñuqapis qamhina purinkichuyá kachkani, purisqayki llaqtakunapi, qam chayasqayki ñankunapi, runanchikkunawan kawsaspa, rimanaykukuspa, llamkaspa, achtawanraq qichwakayta huntapasaq nispa puriytaqa purichkaniyá kanpas.

Ñuqaman kutimuspa imanaymantaq, chusaq tarikuni, wakchay wakcha sapay qawaykukuni. Ichaqa manayá sunquy tak nirinchu, chaymantataq Challwanka takita yuyarini:

Chaqña llaqtapi aqacha upyasqay sunquy ukupim qucharayachkan,

Chaqña llaqtapi aqacha upyasqay sunquy ukupim qucharayachkan,

icha suliman, icha wininu, chaypunichari qucharayachkan.

icha suliman, icha wininu, chaypunichari qucharayachkan.

Willasqayki, arí llaqtakunapi purispan achtawanraq qampa yachaykuna saqisqaykiwan kallpachakuspapuni purichkayku. Takisqaykita, rimasqaykita uyarispa achtawanraq qichwa kayniyku qaqahina chilancharikun.

Taytay Arguedas, maypiraq karqani chayna llakisqa purichkaptiyki. Yachaylla yachaykuyman karqa, qamwan kuchkachá sayariyman karqa. Kawsaytapas, wañuytapas mana manchaspa, wañuyqa wañuyyá, kawsayqa kawsaylla, pipunimi yachaykunman imaynami kasqantapas, chiqam kawsaqyallá, qamhina sunquyuq runalla, tarikunñachu chayna runa, llantullaykipas kayman nini.

Qamhina manañam, qichwa kawsaypi yuyaychakuq, sunquchakuq, wañuspapapas kawsariq. Ñuqapis nichkaniyá, imaynami kanman chay nispa, atikunmanchu mana imapaq kawsay, munasqayki, yuyaychakusqayki, imaymana rurasqayki chusaqlla, chusaq, chusaqpi kaptin.

Uyarikunmi sutiyki, kaypipas, maypipas, llaqtan, llaqtan purisqaypi, arí yuyarichkasunkikun runanchikkunapas, uk runakunapas. Manam wañunkichu, pitaq Arguedas wañusqanta yuyarisun nin, manami pipas, hinantin runakunaqa Arguedas taytanchikpa paqarisqanta, kawsaynintami yuyarichkayku.

Mana yuyayniyuq runakunapas qillqasqaykikunata ñawincharispami arí sayarichkanku, ñuqaqa qichwarunami kani nichkanku, allimantaraq wakinqa, llaqtanchikkunapis rikcharichkanñan, pisipisimantachá astawanraq hatarinqaku, wawakunapis qichwa siminkupi yachachkankuñan, atinqakuraqmi, manaraqmi kawsayninchikqa wañunqaraqchu: Apurimaq llaqtanchikpi achwan kanqaraqmi, uyarikuchkanraqmi takinchikkuna, tusuyninchikkuna tusukunqaraqmi, waynakunapas qachwakuchkankuraqmi chiri qasakunapi, wayqun, wayqun pakasqa llaqtakunapi, wayliyachkaykum, mayuratapas tusuchkayku, yaku raymipas kachkallanmi, qichwa kawsay kachkanraqmi. Manaraqmi uk ñawiwan tikrawankuraqchu, sunquykupas achwan qichwan, yachayniykupas achwan chanin. Kachkaniraqmi nirqanki, arí ñuqaykupas kikinta nichkallaykutaq, nichkasallaykutaq kachkaykuraqmi, kachkallasaykupuniraqmi, kaypim kachkayku, manaña rikuy munaq runakunapa sunqun piñachiq, chiqniqninchik runapa uman muyuchiq. Wikchusqapas, witusqapas allin sachahina mana chinkaq, qarqusqapas mana ripuy munaq:

Ripuy ripuy niwachkanki,

Pasay pasay niwachkanki,

Manaraq ripuypas munachkaqta,

Manaraq pasayta munchkaptiy.

Ripuytaqa ripusaqsi,

lataytaqa latasaqsi,

Manaña, manaña kutimuqpaq,

Manaña manaña hamuqpaqña.

Umaykupis kikinraqmi may kananpi churkurayachkan, manaraqmi atinkuchu qururuspa ukwan umanchawaykuta. Achtawanraqmi kallpachakuchkayku. Wakin llaqtakunapiqa wawakunapas mana chanin kawsay apamuwaqninchikkunata riqsispañami wiñachkanku, chiqan ima kasqanta ñakarisqanchikmanta uyarispa, Pachukutiqa kaypiñam tarikun. Allimanta, ñami chay ispañulkunapa hatuchachiq wasikuna sayarichisqankupis tunichkanña, imaymana yuyay kastunasqankunapis urmaylla urmachkan, purmaylla purmachkan. Chaynan tukukunqa. Hinantin llaqtakunapiñam musuq Inkapas, Amarukuna, Willkapasakuna, Willkamarukuna, Sisakuna, Katarikunapas, purichkanku, ichaqa chayraqmi tarinakusayku, suyasqayki, suyasqanchik punchaw chayamunqam. Uchuyraq, hatunraq mayukunahina urqukunamanta uraykamuchkanku, sachasachamanta hamuchkankuñami, tinkuruspataq hatun hatun mayu rikurisunchik, imaymana ñakariykunata, awqa runakunapa munasqanta tuytustin, pampastin, manakaq imaymanata tunichistin, wikchustin, chaymantaraqmi sayarinqa Wakanchikkuna, Apunchikkuna, Qunupanchikkuna, Illanchikkuna, wasinchikkunapas rumimantakama, wakmanta sachakunahina sayarinqa, tikarinqa, Pachamamanchikpas allimanta kusirikuspa kaqmanta puturinqa, hampatukunapas parata waqyastin qachwarinqa. Machunchikkunapas, mallkinchikkunatapas rikcharimuspa ñanninchikta chaninchanqaku, qichwa kawsayninchik achtawanraq kallpachakunqa, haylli, haylli, haylli.

Kanqan punchaw nirqanki, chay punchawmi kaypiñam, chayamuchkanñan kayllañam kachkan. Muchuyninchikqa tikrakunqan allin kusi kawsaypi. Chaykuna mana rikuy munaq runakunaqa manañami kaypiñachu tiyanku, hamakuhinami karu karu llaqtakunamanña chiparakamunku, ichayá allin yawarta tarinkuman.

Maypiña kaspapas runanchikkunaqa kutimullanqakun, wakinqa watan watan chayamullachkankupunimi sunqucharikuq, tusurikuq, ayllucharikuq. Chiqirisqa sapanka karu llaqtapi kachkankuraq, manami pisillachu kanchik, may waranqa waranqa kachkanchik.

Qammi achwan Pachakuti kallpachaq taytayku kachkanki. May qasapiña, may apachitapiña, may wayqupiña samaspapas, tiyarimullayña, hamullayña, kunanpachapuni, achtawanraq qawaykachiwayku chay chuya allin ñamta, amaña panta pantaychu purichkasaqku, ñanchaykaysillawaykuña sumaq purinaykupaq.

Samasaq nisqayki punchawmantami, manapuni puñuykuchu, chillmiylla chillmiyku, sunquykupas manami tass nirinchu, haya hayalla kukapas. Tuyakunapas kuyayllata waqachkan, manataq misitupas qasi mikunanpi purinchu.

Manami wañuy raymiqa aypamuwasunchu, hampuy taytay, hampuy, kaypiña aqachanchikta upyarisun, kukachanchikta hallparisun, chaymanta wayralla, kusi sunqu, chuya yuyay allin kawsayman chayarqusun.

Willkamaru, Apuqrunan.

Michikan llaqtapi, qipa tarpuy wichaypi, 07, 2010. 8:00. Paray wichaypi matipasqa.