SACHA IMAYMANA QUKUQ

THE GIVING TREE

Qillqaq: Shel SilverStein. 1964. Harper & Row, Publisher. New York, Evanston, and London

Qichwaman tikraq: Willkaruna

Nicky wawapaq qillqasqa

Uk kutis huk sacha kasqa

payqa uk uchuy wawachata munakuq.

sapa punchawsi wawaqa chay sachaman rin.

chaypi rapinkunata huñuspa

maskaypachata rurakuspa sachasachaq qapaq kamachiqninman pukllaq.

wawaqa sachaman kurkunta lluqarquspa,

rapinkunanta wikchuykakamuq pukllaspa.

rurusqantapas mikuq.

paykunaqa paka pakapipas pukllakuqku .

saykurquspapas, payqa llantunpi puñukuq.

wawaqa sachata sinchitapuni munakuq,

sachaqa munasqa kawsakuq.

ichaqa unaymanta…

wawaqa wiñarqapuspa machuyarqapun,

sachataq sapanllanña qipakuq,

unaymanta uk punchaw wawaqa waynaña sachaman kutin,

sachaqa nin: hamuy, waway, hamuy kurkuyman wichakuy, chaymanta chaquyniyta urmaykamuy, ruruyta mikukuy, llantuypi pukllakuy, kusi kakuy.

Ñuqaqa hatunñam kani wichanaypaqpas, pukllanaypaqpas, nin wawaqa.

Ñuqaqa imaymana rantikuyta munani, allin kanaypaq,

Ñuqaqa qullqichata munani.

Qam quwankimanchu qullqita,

Pampachaway, nin sachaqa, ichaqa manam qullqiy kapuwanchu,

Ñuqaqqa rapillay, rurullaymi kapuwan,

Hurquy ruruyta, waway, apay llaqtaman qatumunaykipaq,

Chaywan qullqiyuq kanki, kusi kanki.

Hinata wawaqa ruran, sachaman wichan, rurunkunata pallarqamun, chayta apaykukun qatumunanpaq.

Chaywan sachaqa kusilla.

Chaymanta wawaqa unay pacha chinkarpan,

Sachataq llakisqalla.

Chayllamansi uk punchaw wawaqa kutirqamun,

Sachaqa wañuywañuy kusi, payqa nin: hamuy waway, wichay sachayman, chaymanta chaquyniyta urmaykamuy, kusi kay.

Ñuqaqa pasaq llamkanayuq kachkani wichanaypaq,  nin wawaqa,

Ñuqaqa warmita munani, ñuqaqa wawakunata munani, chaypaq wasita munani,

Manachu wasita quwankiman.

Manam wasiyqa kapuwanchu nin sacha,

Sachasacham ñuqapa wasiyqa,

Ichaqa rapiykunata kuchuspa chaywan wasita rurakamuy,

Chaywan kusi kay,

Chay wawaqa rapinkunata kuchurqarispa wasi rurakunanpaq apaykukun,

Sachaqa kusisqa,

Ichaqa kaqmanta wawaqa unaypacha chinkarqapullantaq,

Chaymanta kutirqamuptin sachaqa kusirikullantaq,

Payqa pisi kallpallawanña riman:

Hamuy waway, ninrillanpi, hamuy pukllakuy, nin,

Ñuqapas saykusqa machuñam kani pukllanaypaq, nin wawaqa,

Ñuqaqa uk wamputa munani chaypi kaymanta karuman ripunaypaq nin,

Quwankimanchu uk wamputa,

Wituy kurkuyta, chaymanta wamputa rurarqukuy, nin sachaqa,

Chaywan karuta ripuspa, kusi kay,

Chay wawaqa sachata witurparin,

Wamputa rurarqukuspa karuta ripun,

Sachaqa kusillapuni chaywanpas,

Ichaqa mana chiqaychu,

Unaymantaña wawaqa kaqmanta kutirqamullantaq,

Pampachaway waway, nin sachaqa,

ichaqa mana imaypas kanchu qamman qunaypaq nin,

Ruruykunapas tukukapun,

Kiruykunaqa manañam allinñachu rurukuna kachunaypaq, nin wawaqa,

Manam kapuwanñachu chaquykunapas, nin sacha,

Manañam pukllawaqñachu chaypi,

Machuñam kakuni chaykunapi pukllanaypaq, nin wawaqa,

Manañam kanchu kurkuykunapas,

Manañam lluqanaykipaq kanchu,

Saykusqañam kani wichanaypaq, nin wawaqa,

Pampachaway nin sachaqa,

Maytachá munayman imallatapas qunaypaq,

Ichaqa manaña imaypas kanchu,

Ñuqaqa machullaña kani, pampachaway

Ñuqaqa manam kunanqa askatañachu munani, nin wawaqa,

Mana kuyuriq machu tiyanaykipaq, samakunaykipaq,

Ñuqaqa may saykusqaña kani, arí, nin sachaqa,

Atisqanmanhina ñakay sayaparikuspa,

Arí, chayna machuqa allinmi kani tiyakunaykipaq, samakunaykipaq,

Hamuy waway, tiyakuy,

Tiyakuy, samakuy,

Chayta wawaqa ruran,

Sachataq kusilla kakun,

Tukukun,

QAPAQ INTI RAYMI

QAPAQ RAYMI

Inkakunaqa tawa hatun raymikunatami watapi ruraq karqanku.

Uk kaq, astawanpas llapanmanta hatu hatun raymiqa Inti Raymi sutiyuq karqa. Chay raymiqa Qusqupi sapa wata rurakuchkallanpuni.

Iskay kaq raymitaq Warachikuy, chaymantaqa rimarqanchikña.

Kimsa kaq raymitaqmi Kuskiy, Qapaq Raymi, chaymantami kunan rimasunchik.

Tawataq Sitwa raymi, chaypiqa unquykunamanta, qilli kawsaymanta pichakuqku, kurkunkuta, ukunkuta maqchikuspa, chuyanchakuqku, imaña llakitapas, ñakariytapas wasinkumanta, ayllunkumanta qarquqku.

Ichaqa kantaqmi  huchuy raymikuna, sapa killa, sapa kuti imapas allin lluqsiptin ruraqku.

Chaykunami atipanakuypi llallisqankumanta raymichakuy, uk ayllukuna sapallankumanta tawantinsuyuman yapakamuptin raymichakuy.

Llapan raymikunami intipaq rurakuq. Chay raymikunataqa intipa wasillanpi ruraqku, huchuy kaq raymikuqa manami llaqta chawpiman, kikllukunaman, hatun raymikunahina lluqsispallachu rurakuq.

Qapaq raymiqa tarpuykuna qispiruptinhina sara wachay qallariy wichay rurakuq.

Kay raymitaqa ruraqku sarata, mikuykunata ama qasapas rupananpaq, ama ima unquypas waqllichinanpaq, chay yuyaywanmi Intiman llamakunata haywakuqku, chaywan paymanta yanapayninta, amachayninta mañakuspanku.

Qusqupi, Saqsawanapi, hinallataq wakin qaylla ayllukunapipas sinchitapuni watantin qasaq kasqanrayku, astawanqa Inti raymi wichaypis pasaqtapuni qasaq, imaraykuchu Intiqa kay pachapi runakunamanta karuchakuspa puriptin.

Runakunaqa hanaq pachapi mana puyuta rikuspas llakillakilla qasamanta mikuyninkuta amachayta munaspanku sapanka ayllu kanchapi ninata rupachispa qusñichiyta qallariqku, chaywan qasata manchachinankupaq, mikuyninkuta harkanankupaq.

Imaymanata ruraqku sara mikuyninkuta sumaqllata puquchinankukama, manachayqa imaynachá kankuman, paykunapaqqa sarapuni aswan kuraq mikuyninkuqa kaq karqa. Yacharankumi qasa sinchi millay sarapaq kasqanta, chayta manchakuspakumi Tayta Intimanta amachayninta mañakuspa haywakuykunata, raymikunata ruraqku mana qasapas sarata atipananpaq.

Haywakuypi uywakunapa aychantaqa llapan runakunas mikuqku, imaraykuchus llapan runa haywakuyta ruraq, Intiman qarasqa llamallata, tukuy uywakunapa yawarllanta, ukunkunallata, surqankunallata ninapi kanaqku, intipaq, Inti raymipi kikillanta.

(Inka Garcilaso de la Vega, Comentarios Reales qillqanmanta yuyaychakusqa)

Kunan qipa wiñay runakunarí imaynataq Qapaq raymita rurachkanku.

Kaypi uk rikuchikuqta churaykamuni, yaqapas chaynatami sapa llaqtakunapipas rurachkankuraq.

Q