MAKIPURA KAWSAY

Sichus mana allin kawsayta yachankichu chayqa Qichwa kawsayta yachay. Imaynataq chayri, manami sasachu: Uk pacha ayllu, uywanakuspa, aynichalla imatapas haywanarikuspa, minkanarikuspa, makipuralla waykarquspa imapas qispichiq.

AYLLU

Qichwa runaqa ukllami Pachamamawan aylluchaykukuspa kawsakunchik, ñuqanchikpaqqa kay pachapi imaymanapas kawsaqmasinchikmi, chayraykumi munanaykukuspa, huntasqa kawsakunchik.  Ichaqa Pachamamami llapanchikpa mamanchik, paymi imaymananta mana michakuspa, qalillata uywawanchik.

Pachamamaqa chinllamanta, mana qullqipaq, imatapas haywariwanchik, yakunu yawarnintapas upyachiwanchik, qasqunpi puquchisqan mikuykunatapas mikuchiwanchik. Payqa muchuymantapas ayqichiwanchik, imaymana llakimantapas amachaykuwanchik.  

Paypa saminwanmi mana pisipaspa, mana imamanpas urmaspa taklla kay pachapi purikunchik. Chayraykumi ñuqanchik wawankunapaqqa payraq unanchasqa, munasqa, paypaqraqmi aqachapa ñawinpas, payraqmi miski mikunatapas malliykurqunan. Payqa imaynataña saruchaptinchikpas pampachawanchik.

UYWANAKUY

Uk Pacha ayllullami kanchik, mana qunqanakuspa, mana awqanakuspa uk yuyaylla munayta uywanakunchik. Pachamama mamanchik uklla llapanchik wawankunapaq, wawankunapas llapanchik uklla Pachamama mamanchikpaq. Chayraykumi, pay munakuy sunquwan mana imata manchaspa wañuytapas yachanchik. Manataq imaña kaptinpas kutipakuspa, maypiña kaspapas mana qunqaspa, munasqan mikunanta, upyananta haywarispa. Manahinaqa manami allin wawa kayta yachanchikchu, chaymi ñawpanchikkuna nin: maman qunqaq, saqiq wawaqa ima llakipiraqchá rikukusunpas nispa.

Chayna sumaq uywanakuypimi allin kawsayta tarinchik, chaymi imataña kaptinpas, imataña munaspapas waqyarinakuspapuni, yuyarinakuspa uk kallpalla Minkapi, Aynipi utqay llamkarquspa atiparqusun, ima sasachakuytapas pampachasun, imaynaña llasaq llakitapas chusaqyachisun.

AYNI, MINKA

Imataq sasa rurayri kanman. munaywan, ayniwan, minkawanqa, sinchi hatun ruraypas atinalla, imaynaña karu puriypas chayanalla, imayna chiqu sunqu qaqapas llampuyachispa taqmarparinalla, wañuypas mana wañuna.

Ñawpa machunchikkunari imatataq mana rurayta atirqankuchu, mayukunatapas urqu wichaykunaman pusarispa, taqra allpatapis puturichiqku, rumitaña tarpuspapas mikuyman kutichiqku, rumimantakama ñantapas, chakakunatapas, tampukunatapas, wasikunatapas sayarichiqku, paykunapura waqyanarikuspa, sumaqta kamarichinakuspa, uklla sunqucharikuspa, kallpacharikuspa munay kawsayta qispichirqanku, kunan pacha runakuna qawarinankupaq.

AYNI, yanapay chaskisqa kutichiy

Imatapas chaskiyta munanchik chayqa munakuywan sunqunchikmantapacha imatapas haywariyta yachananchik. Chaymi imapas imayna qusqanchikimanhinallataq kutimpuwasunchik. Qichwa runakunaqa yachanchikñami, manami imatapas yuyarichisqallachu rurayta yachanchik, ruraqta rikuspaqa rurapakunchikpacha, chayna rurapakuspa puriptinchikmi qunqayllamanta rurananchikpas rurasqa rikurin, aynikusqanchikpa yanapayninwan. Chaynallami qichwa kawsay ukupiqa imapas rurakuyta yachan. Makipuralla mana ñakarispa, aynichalla chakratapas yapurqunchik, llamtatapas llantarqukunchik.

Ayniqa manami imapas llamkanallapaqchu, kallanmantaqmi mikuykuna ayninakunapaqpas, mikuyninchik pisiyarapuptin piqpachus kaptinqa aynikuq purinchik. Yachasqanchikpashinapas kunan pachaqa ukmanmi tikrapuchkan, chayraykumi mana kikinchu sapa wata mikuykunapas urin. Maynin watan allin, maynin watataq mana allinpunichu, wakiwakinpa kan, wakinpataq manapuni kanchu. Chayraykumi allinpuni aynipi kawsayqa, wakin mana mikunayuqman kapuwaptinchikqa haywarinanchik, chaynallataq ñuqanchikpa mana kapuwaptinchik paykunapis haywarillamuwasuntaq.

Chaymi llamkaypiqa mana atispa ukpa kallpanwan huntapanchik imatapas rurarpanapaq, kikillantataq mikunanchik pisiyarapuwaptinchikpas ukpa mikuna haywarimuwasqanchikwan mikunanchikta huntapallanchiktaq. Imatapas mana pakanakuspa, mana llakipi rikunakunapaq.

MINKA,

Minkaqa chakranchikman hamuspa yanapawaqninchik runami.

Imapas hatun llamkana ruranapaqmi ayllumasinchikkunata minkakamunchik, paykunapa kallpanwan yanapachikuspa tukurqunallapaq. Llaqtanchikkunapiqa minkanarikuspalla chakranchiktapas yapurqunchik, llaqta raymita rurayta munaspapas, llantakunapaqpas minkallawan, aylluchanakusqanchik runakunapa, hawanchikkunapa munakuyninwan utqaylla wasi punkupi llantapis pirwasqa rikurirqun, imaña kaptinpas ayninarikuspa, minkarikuspa wakirqachinchik. Minkayninchikkunamanqa munayta qawarispa: kukata, aqata, upyanata, mikunata ima haywarina. Chaynatami minkaypas allinta imatapas kusisqaraq munaywan llamkapuwanchik. Qichwa kawsayninchik ukupiqa hina minkarinakuspa, hina ayninarikusparaqmi kawsakuchkanchik. Amayá ñuqallanchikpichu chayna kawsay tukukuchun, wakin llaqta runakunawanpas yachanarikuspa kawsayta qallarisun.

Mana chayllachu, minkaqa, ayniqa manami runamasintin ruranallachu, Pachamamanchikwan, Apunchikkunawan, Ñawpanchikkunawan, Kuraqninchikkunawan, Sullkanchikkunawan kuchka mikuykuspa, upyarispa, llapanchik uklla sunqucharikuspa llamkanchik, kawsanchik. Makita haywarinakuspapuni, imaña, haykaña sasa kawsaytapas wasapayta yachanchik, atinchik. 

MUNAKUSQAY MAMALLÁY

Kunan chisiyay Mamayta yuyarikuni, payqa mayta ñakarispachá kunanhina punchaw pirikurqa, waqaspachus, kusikuywanchus ñuqa wawanta suyakuwarqa. Chaymi kay pachaman apamuwasqanmanta sapa wata kunanhina paytaqa manapuni qunqanichu, payña qunqawaptinpis, tukuy sunquywan yupaychakuni, añanchakuni. Chaymantapas munakuywan uywakuwasqantapas kikillantataq yuyarini, sapa punchaw, maypiña kaspapas, ñuqarayku imaymana rurasqantapas mana qunqaspa. Chaymi kunan kuti miski mikunawan wiksay qarawasqanta yuyarispa uk harawichata wakichirqani.

Mamay, kaypimi wawaykiqa purichkani, mikunaykitaqa manañami mayta rispapas tarinichu, imaynapas kutisaqmi wasinchikman chaypi waykurqapuwanaykipaq, saksay sasa mikuruspa kusi kawsay purinaypaq.

MISKI MIKUYCHA

Mamayqa puñuytapas saqispa, tutay tutaraq kawsaywan rimanakuq.

Pawaq urpi makichanta kamachispa, akupallata wakichiq, chiri rumi maranpi qunquriykukuspa, huchanta kutaq karqa, pachapas yuraqyanankama.

Chukchankunata pilarqukuspa ninata hapichispa, tullunwan kanaykuspa, miski mikunata chayachiq, yarqay sayay mankapi, chunka kuraq wawankunapaq. 

Sapa punchawmi kuychi llimpi sunqun mana pantay mikunata paqarichiq:

Chuñu lawacha, chunchul sapacha, 

Harwi lawacha, asnapa sapacha,

Chuchuqa lawacha, aycha sapacha,

Mallullu chupicha, tullu sapacha.

Waspiriq maniycha, uchu kutachatawan aypaykachina,

Mana qunqay yapachayuq.

Chuñu pasicha, kisu sapacha, 

Papa, uqa, añu waykucha, 

haptay hunta mastacha.

Sara hankacha, charki kankacha quqaychayuq,

Hawas puspucha, sara muticha paltachayuq,

Qanchis haku sankucha,

Yarqay atipaq mikuycha.

MI. 04/07/12