RUNA KAY

NAPAYUKUYKICHIK

Hinantinpi Qichwa masiykuna, kay chusaqlla puriq intirnit nisqata mañarikuspaymi, kunanmantapacha qamkunawan kuchka rimaykanakuspa tiqsimuyuntinman chayarqusun. Kaypiqa Qichwa kawsayninchikta, astawanraq kallpancharisun. Kusi puywa, chuya yuyay wayralla ñancharikuspa. Machunchikunapa, kuraqninchikkunapa yachayninwan kallpachaykukuspa, Apunchikkuna, Pachamamanchik munanqam qalilla purinanchikta.

Qichwa kawsayninchikrayku, maypipas, qaynapas, kunanpas, haykaqpas.

1: Qullqiyuqña kaspapas amapuni wasiykiman chayana ñanta chinkachinkichu.

2: Munaywanqa imapas atinallami, wañuypas mana wañuy.

3: Manami yanqa utirayanachu, atuqmi llallirquwasunman.

4: Ama pitapas waqachinkichu, wiqinman chayaspataq kuyay puriwaq.

CHULLPI HARAWI

Paray wichay lluqllapa apamusqan rumi,

ñan patapi mana rumichay atina,

purikuqkuna mitkachiq rumi.

Sapa paraptin sunquyki muyuchiq,

Mana munaptiykipas chakiyki kallkayachiq,

Qamtaqsi mayu kanki, ñuqataq tuytuq rumi kasaq:

Maymanchá apawanki,

chaymanchá qatisqayki,

Ichari maypichá saqiwanki,

chaypichari suyasqayki.




lunes, 8 de julio de 2013

QICHWAMANTA




Partido Nacional Federalista del Perú nisqa runakunam kay rikuchikuqta urqusqaku, chaypim rimarichkanku imaynam, imaraykum tukuy yachaywasikunapi Qichwa siminchik yachachikunanmanta, ichaqa allinmi chay yuyaychakusqanku kachkan, 

domingo, 7 de julio de 2013

YACHAY

Kunan punchawkunam hinantin Piruw suyupi runakunaqa yachachiqkunapa punchawninta yuyarispa yachachiqninkupaq napayukuykunata aparichinku, yachakuq kasqankumanta imaymanata yuyarispa willarinakunku, ichaqa manam pipas yachaymantaqa yuyaycharikunkuchu. Ichapaschá allin kanman  yachachiqmanta, yachaymanta, yachakuqmantapas mana taqaspa qawariy, imaraykuchus yachaymi ima kasqanchiktapas riqsichiwanchik, sichus allin yachachiq utaq allin yachakuq kasqanchiktapis.  Chayta nispam ñuqa, Qichwa kawsay ukuman kutitikrarispa, kutikacharispa yuyaychakusqayta haywarimuykichik,  qamkunawan kuchka ichapas astawanraq matiparispa mastarisunman. Chaywantaqmi llapan yachachiqkunata, yachachiqniykunata, yachachiq masiykunata napaykamuykichik.
YACHAY
Yacha- (ruray, suti sapi). Yacha- sapallanqa manam imatapas ninchu, aswanpas qasi simillam mana yuyayniyuq. Kay sapiman chupata/kaskaqta yapaptinchikmi ichaqa chayraq ima nisqanpas yachakun. Sapa chupa yapasqawantaqmi wak, wak rimaypi tukupun. Qawasun:
Yacha,
Yachay
Yachaq
Yachana
Yachakuq
yachaysapa
yachayniyuq
yachaykamayuq,
Chupakunaqa/kaskaqkunaqa chay sapiman munasqanchik nisqanchikmanhinam kaskakun. Yapakusqanmanhinataqmi yuyayninpas chutarikun.

Imaninantaq yachay Qichwa runakunapaq
Yachay desde la cultura Quechua

Sichus ñawpaqpi churasqanchik rimaykunata qawarisunman ima kasqanmanhina chayqa, ninmanchá:
Si traducimos literalmente las palabras antes mencionadas, dirían más o menos lo siguiente:
Yachay, tukuy imaymana ruray atiy, chaypaqmi umanchikpi, sunqunchikpi imaymanata hapinchik. Chaywantaq allin kawsayta tarinchik.
Aprender/ sabiduría/ saber/ conocimiento. Sería “agarrar” cosas en nuestra cabeza y en nuestro corazón para saber vivir bien.

Yachaq, aswan yachayniyuq runa. Nisunmanchá aswan imapas yachaq, kuka qawaq, hanpiq, pacha qawaq. Nillankutaq allin umayuq, allin yachaykuna purichiqkunata. Yachay kamayuq kanmanchá.
El que sabe muchas cosas/ el que posee conocimiento sobre algo específico, ejemplo, el que mira la coca, el que sabe curar, el que predice el tiempo, etc. El que trasmite y guía.

Yachana, imaymana yachay munasqanchik. Ayllunchik ukupi imakunatan aswan yachana allin kawsanapaq: tarpuyta yachana, awayta yachana, tukuy imaymanata yachana.
Lección/ cosa que se desea aprender/ o se debe aprender, oficio que se aprende por necesidad, por interés de la familia o comunidad para vivir bien.

Yachachiq[1], ñuqanchik ukupiqa, yuyayninchikpiqa manam kanchu yachachiqkuna, tukuypas yachaqllam kanchik. Ichaqa allimanta yachaywasikuna kamakusqanmantapacha rikurimun chay rimayqa. Yuyaychakusqaymanhinaqa, yachachiqka kanmanchá:
imaymana yachaykuna kuq, hamawta nisqa. Yachasqanta wakinkunaman haywaq. Ichaqa mana runallachu yachachiq, urqukuna, uywakuna, pachamama ima yachachiq.
En realidad este concepto no existía sino hasta que apareció la escuela moderna, entre nosotros no hay una persona especializada en enseñar, más bien todos aprendemos de todos. Sin embargo, como asumimos este concepto, según mi reflexión es aquella persona:
Que trasmite, “traspasa los conocimientos”. No solo las personas pueden ser los que enseñan, enseñan los cerros, los animales, los astros, la madre tierra.

Yachakuq, Pikunachus yachay munaqkuna maskaq. Pichus mana yapuyta yachanchu chayqa yachanan tiyan.
El que aprende/ el aprendiz/ el que necesita saber/ aprender algo que no sabe todavía.

Kay ñiti qillqay rurasqayqa manam ñuqapa yuyayniymanta lluqsiqchu, aswanpas runakunapa nisqanwan qimiqimirispa qillqasqaymi. Hawa llaqtakunapi awaq warmikuna, qarikuna ima tapurimusqaywan, machu runakunapa rimarisqanta uyarispa, hinallataq wak qillqakunata ñawirispa, taqwirispa tinkuchisqaymi. Chaypim tarini Cipriano Phuturi kuraq taytapa kawsayninmanta rimayninta.

Hinapis, qawarillanitaq uk tukuriykunata, pikunachus rurarqanku “yachay” nisqamanta, chaykunamanta. Chaypi tarini, Lurinzu Ilafaya Guarayu ruraqasqnta. Paymi tukurimurqa Tarabuco llaqtanpi. Chaymantapas wak qillqaykunatapas ñawirillanitaq, imatachus karu llaqta runakuna chaqwachkanku chaykunata. Chaypitaq tarirqani Rosaleen Howard qillqasqanta, “Yachay: Ideas about knowlegge from the perspective of Quechua language and culture, chay ñawinchanata.
Ichaqa ima yachayniytapas mana qunqaspa. Kay qillqapin rimasaq imaynatachus Qhichwa runakuna “Yachaymanta” qawarinku, waturinku, yuyarinku, chaymanta. Tukuchanaypaq qillqarimuni, imaynatas apakachachkanchik, allintachu icha manachu, chaykunamantapas.

Putuqsi llaqtapi runakuna imaninkutaq yachaymanta

Chayta tukurinaypaq ñuqaqa warmi qari runakunata, payata, waynakunata tapurirqani. Imakunatan, imamanta tapurqani,. Chay tapuykunaqa karqa, awaymanta,  chullu pitaymanta. Chaymantapis paykunawan kuchka tiyarqani yaqapis kimsa killa hina, imaynatan awaypi yachayta yachanku chaykunata qawarinaypaq. Chay tukurisqaytan kunan mastarimusaykichik.
‘imaynatan awayta yacharqanki’ (qamllachu icha pichu yachachirqasunki) imarayku chaynata tapurirqani. Chay tapuywanqa hurquytan munarqani, imaynatataq yachanku Qhichwa runakuna, pimantataq yachanku, icha paykunallamantachu, ichari kanchu yachachiq.
Imarayku awaymanta tapurqani, awayqa kay ayllukunapa kawsaynin sunquchaqmi, aswanpis, kay yachaywanmi warmikuna, qarikuna tukuy runa ima kasqankuta, allin warmi, allin qari kasqankuta riqsichikunku. Awayqa, maypachachus runa paqarirqa kay llaqtanchikkunapi chaymanta pacha rurakuq karqa.

Kaymi karqan huntasqa tapuyniy:

Imaynatataq awayta yacharanki, qamllamantachu icha pichu yachachirqasunki, (mamayki, taytayki)

Kaynata paykuna kutichiwanku:
Mana, ñuqa kaytaqa yachani...awlitay awaq phuskaq kaq, intunsis chaypi yachani ñuqa kayta awayta (awachkarqa kayta kutichiwaspa). Qhawaspalla mana yachachiwankuchu ñuqataqa kayta, awaytaqa...arí.

 mana munaqchu, piru kay hinapi yachaspaqa yachakunallapuni, chayrayku qhawallayku, ruwaspaqa yachallayku...qhawaspa yachayku tukuy imata (...) manapuni hina qasi puriykichu.

IMATAQ YACHAY: LORENZO ILAFAYA[2]

Kay Qullamani llaqtayuq runam kunan “Yachaymanta” taqwirimusqanta willawasun.

Sapa runa tapusqanmi rikurichkan uk yupaywan, 1 – 88 yupaykama. Wakinpa sutin rikurin wakinpataq mana. Imaraykuchus mana yachanichu. Chaykunamantam wakiwakillanta akllarquspa churarimuni.
2. “Yachayqa tukuy imata tarpuy kasqanta nin”. ‘ saber, quiere decir sembrar o todo aquello que se refiere a sembrar’.
3. “yuguta ruwani...waka qaramanta lasuta khuchuni...chaywan yuntata watani...chaymanta atini imallatapas tarpuyta”  ‘Hago yugo...hago laso del cuero de la vaca...con él amarro la yunta...después puedo sembrar cualquier cosa’.
Qawasqanchikman hinaqa, sapa runapa ñisqan tupan tukuy imaymana ruraywan, aswanqa mikuykuna tarpuywan. Paykunan ñinku, llamkanapaq taklla ruray yachay, ña takllata ruraytaña yachaspa allin llamkay yachay. Chay ñisqankuman hinaqa ñiswanchá, tukuy imaymana ruray, llamkay kawsanapaq. 
Como podemos ver, todo acto tiene que ver con un proceso de hacer cosas, en palabras de las personas entrevistadas tiene que ver con actividades productivas.  Son procesos que finalmente desembocan en actividades vitales, por ejemplo, el sembrar. Aproximándonos a las ideas que plantean los entrevistados podemos decir, que el aprender es prepararse para algo útil para la vida. En el caso abordado, tiene que ver con desarrollar habilidades previas de construcción de herramientas de trabajo para luego ser un buen sembrador.
5. Cirila “ñuqaqa umanchakuyta munaspa, chanta yuyaychakuy munaspa hamuni yachay wasimanqa” ñin. Ñuqaqa hunt’ay munaspa hamuni ñin” (1997 :2).
Umanchakuy...yuyaychakuy...huntay...chay kimsantin rimaykuna ñisqan aswanta qawarichiwanchik, imatachus Cirila munasqanwan, paymi ñiwanchik, umayta, yuyayniyta allin kananta, allinta purichiyta munani, nispa. Ichaqa ñin ima munay huntay ñispa. Hinaspaqa paypa ñiwasqanchikmanhina Yachayqa ima mana kapuwanchikchu allin kananchikpaq chay huntachakuy. Tiene que ver con completarse con algo, entonces, saber podría ser hacer cosas para llenar vacíos, desarrollar habilidades que ayuden a uno estar dispuesto para cualquier cosa.
6. “Yuyayman churakunapaq wakikun...”sirve para ponerse al conocimiento. pensar/memoria.
7. “Allinta yuyayta hap’inkuchu...”
8. “Allin yuyayta hap’ina” (Casimiru), “yuyayta hap’iyta” ñin Gillirmo. Casimirupaq, chhaynallataq Gillirmupaqpas, yachayqa, Hap’iy, yuyay hap’iy, yuyay churakuy. Todas las expresiones tienen que ver, con agarrar el conocimiento. Entonces estaríamos entendiendo el saber, como un proceso de apoderarse del conocimiento.
13. “...mana mikhusqaqa mana yuyay kanchu ñinku kamachiqkuna”. Si no comemos no hay saber/conocimiento, dicen los que mandan.
15. “imakunawantaq yachanchik yachayta, imakunata haltakun ruwanapaq qhillqayta”. Con que cosas aprendemos a aprender, por ejemplo, qué cosas hacen faltan para escribir. “Yachaytaqa yachanapaqqa taripanapaqqa t’uqpinachá kanman” ñin. Para aprender a aprender, tendríamos que, buscar, rastrear, tantear, etc.
16. “...tukuy ima ruwanchá kanman...chanta yachanchik pinsaspa” ñin. Sería pues hacer todo...aprendemos pensando. “Astawan yachana kachkan”. Aún más tenemos que aprender. El aprender como desafío...”yachana kachkan yachanapaqqa yachayqa kakuchkan kikin kumunapi” (tata Pedro). Lo que se quiere aprender para aprender, el conocimiento está en la comunidad...”piru rina kanman yachaywanqa kuskamanta”. Pero debemos ir junto o a la par con el conocimiento.
19. yachayqa kampupi lawransata llamk’ay. Chanta hump’i suruyta. Chanta kuchka chiriwan wayrawan yachanchik puriyta tuta p’unchaw. Saber es, trabajar las labranzas en el campo. Con sudor. Aprendemos a caminar con el frío y el viento, de día y de noche. Hace referencia a las condiciones en las que se aprende, es decir, no distingue espacio y tiempo. Siempre se está aprendiendo en cualquier momento.
20. ...”chay yuntawan llamk’aspa puquchinchik, chaywan kawsanchik kampupiqa, papa llamk’aspa, trigo llamk’aspa, chanta granu llamk’aspa yachanchik kawsayta ñin” Hace referencia que el aprender no es otra cosa que el vivir mismo.
21. ...yachayqa kanman chakra runapiqa astawanqa allin ruway mana
usuchispa. Saber, podría ser para las personas del campo, hacer bien lo que se hace o casi perfecto, sin echar a perder nada.
23. Ch’uwata ruwaytaqa yachana ñin. Hay que saber hacer de forma eficiente dice...Imaynatachus mayk’aqchus ima uraschus tukuchasaq, chayta yachanay tiyan. Cómo, cuándo, a qué horas terminar, eso se debe aprender. ch’akimunqachus mana chayri ankuchus kanqa, chayta yachana tiyan. Si escanpará, o sino ....eso se debe aprender. Está diciendo, que aprender, es saber planificar, calcular lo que uno hace, y hacerla bien. Pronosticar el temporal, para hacer o no hacer las cosas.
24. chayta yachanay tiyan yaku apayta : p’uñupi imaynatataq apasaq chayta, marq’aypichu, likrapichu mana chayri umapichu chayta. Debo aprender cómo  llevar agua en la chomba; si debo llevar cargando en los brazos, si debo llevar cargando en la cintura, o debo llevar en la cabeza, eso tengo que aprender. Yachakunaypuni kanqa yachanaypaq yachayta. Siempre debo aprender para saber a aprender (saber).
26. yachakuq hamuni numirusta yachakuq yupaykunata ñin. (Cristina)
27. yachayqa trawahakuy pikuwan chanta palawan. Saber, es trabajar con pico y pala.
28. huk yachakuq ñin, yachaytaqa huk yachaq yachachiwanchik. Un aprendiz  dice, a saber nos enseña uno que sabe. Hace referencia a un agente externo, un poseedor de conocimiento que enseña.
31. yachayqa imaynatachus ruwan wasita...
32. yachayqa kallantaq t’urumanta ruwanchik p’uñuta, yakuta apanapaq. Imaynatataq ruwakun tiha...imaynamantataq kuchuna. Todo está relacionado o tiene que ver con hacer cosas prácticas y que directamente inciden en la vida.
33. ...yachani ruwayta mikhunaypaq latuta t’urumanta...jinallataq yachani imaswanchus ruwakunanta...imaswanchus chhapukusqanta chay t’uruta...El saber tiene que ver, saber con que se hace una cosa, cómo se hace. Tiene que ver otra vez con un proceso.
34. “...Ñuqa yachani ruwakuyta awakuyta, chanta phuchkakuyta hinallataq k’antikuyta, ñin. Chantapis yachani mikhunaypaq wayk’ukuyta”  yo se hacer tejido, y después también se hilar, y torcer el hilo...también se hacer comida para comer.  Tiene que ver con actividades prácticas, como el tejer y el cocinar. Ambas hacen mención a procesos.
36. ”...pukllasqaykupiqa yachayku yachachinakuyta...”cuando jugamos aprendemos a aprender.
37. “chay wisinuywan ruwayku yuyaspa imatachus tatayku ruwan chayta ruwasqanta ruwaspa yachayku ñin...yachayku pukllasqaykupipuni, rikuspa wisinuspis ruwasqankuta ruwaspa yachayku, achka runa papata allanku chayta rikuspa kikinta pukllaspa ruwayku...” con mis vecinos hacemos recordando, (imitando) lo que hacen nuestros padres, haciendo eso aprendemos...aprendemos en nuestros juegos, mirando lo que hacen nuestros vecinos, viendo lo que la gente escarba la papa, jugando a hacer lo mismo aprendemos.
38. “yachani kawbramanta lichita ch’awayta...lichita kulani wich’ipi...yachani ruwayta kuwahuta, chiwatillu pansamanta ruwani kuwahutaqa...chanta kisutaqa achkata hurquni..” Sé ordeñar la cabra, se preparar el cuajo, se hacer queso. Todas las actividades tienen que ver con cosas prácticas, que se aprenden haciendo. Y todas hacen referencia a diferentes procesos.
40. “yachayqa ruway makiywan imaynitamantapis...” saber, es hacer  con la mano de alguna manera. Tiene que ver con el manejo de las manos para hacer cosas concretas.
42 “...yuyaychakuchkani...yuyaychakuchkallanipuni...” tiene que ver con la actividad de la mente.
46. “...mamayqa tarpuna timpuña kaptinqa tarpukusun ñispa yachachiwan. Mamayqa wanuta allayta kallpitayuqña kaptiy yachachiwan...” cuando ya es tiempo de sembrío, mi mamá me enseña a sembrar. Viendo mi fuerza, mi mamá me enseña a escarbar el abono. Enseñar a hacer haciendo, calculando la fuerza del individuo. Es una enseñanza directa, la madre demuestra.
47. “...ñawpaqta yachayku armata ruwayta tarpunapaq, chanta ruwayku yuguta, chanta rurayku kuyuntata, chaywan yuntata watanapaq, yachayku umanman watana kasqanta” antes sabemos hacer el arado para sembrar, después hacemos el yugo, después hacemos las cuñas para amarar los toros, y sabemos que es para amarar a la cabeza.  Todo está relacionado al proceso de hacer actividades previas que tienen que ver directamente con un objetivo final.
48. “yachaytaqa tatasniykup tatasninmanta pachachá yacharqayku, ñin. Chanta chay yachasqankutaqa wawasninman wawasninman tataykuqa mamaykuqa yachachiwayku imaynatachus yacharqanku chaymanta astawan allinta yachayku ruwayta ñin tataykuqa”.el sabe hemos heredado desde los abuelos de nuestros padres. Eso es lo que nuestros padres y madres nos enseñan, lo que fue y como eran sus conocimientos.
El saber nuestro es milenario que llega hasta nosotros desde nuestros antepasados.
50. “...yachayqa imaynatataq yacharqayku tatasninchik tatasninkumanta mamasnikumanta yachachisqanku tatasninchikmanqa ruwayta tukuy imamanta yachachisqanku: warak’a ruwayta, chanta waska ruwayta...”
saber la sabiduría que desarrollaron nuestros antepasados, hacer hondas, sogas.
51. “yachayqa tukuy imamantachá kachkan, ñin...” “...tija ruwanapaq yachachiwan juk tijiru : imakunawanchus ruwanayta yachachiwan...” uno que sabe hacer tejas me enseña hacer tejas : me enseña a cómo se hace y con qué.
52. “...manka ruwanapaqqa yachachiwayku huk mankiru imaynatachus ruwana chayta”. Para hacer la olla, uno que sabe hacer la olla nos enseña cómo hacer una olla.
Hay una persona experta que interviene para enseñar su oficio.
53.  “chanta yachallaykutaq p’uñuta ruwayta...yachachiwayku ruwayta imawanchus ruwanata p’uñuta. después sabemos también hacer una chomba. Nos enseñan con qué se hace una chomba. Tiene que ver con procesos, de cómo se hace, qué primero, que después, con qué y cuándo.
56.  “...trawahaspa kawsakunchik kampupiqa...chhaynata yachayku yachaytaqa...”trabajando vivimos en el campo...así aprendemos a aprender. Como se puede notar, se aprende trabajar trabajando. El trabajo tiene que ver directamente con la vida, como el aprender a trabajar para vivir.
58. “yachanin wayk’unata, imaynata wayk’unata...”
59. “...yachayqa kan warmispaqqa. Camata yachani awayta ñin. Chanta kustalta yachani awayta ñin, chaykunataqa yachani ruwayta willmamanta phuchkaspa, chanta k’antispa chaykunata yachani ñin. Chaywanpis yachachiwan luk’i (ruk’ina en Perú) pasachinata, chanta mini pasachiyta...chanta allin wich’usqa awantan ñin. Chayta awanaypaqqa huch’uysitupi yachachiwan atinaykama, wayaqitapi yachachiwan awayta mamayqa, allintaña awaptiyqa hatuchaqta tilapuwan...chaykunata yachani”.
Tiene que ver con un proceso largo.
60. chantapis yachachiwan mamaykuqa p’itaytapis yachachiwan, pallayta yachachiwan...kampupiqa mana atispapis asta atinaykukama ñuqaykuqa yachayku t’uqpiyta awanataqa. Chanta manapuni atispaqa ruwayku isturiyutaqa p’itayta atinapaqqa juch’uy kustalapi p’itayta amañayku ch’uyanchanakama yachayku ñin”.
tiene relación con la anterior o es más bien la continuidad del aprendizaje.
62. “chanta ñuqaqa llamk’anaypaqqa wuyiwanqa yachani huk yachaqman yuntachini mana yachaqta yachachinanpaq, yachani k’aspiwan qhatiykachayta asta amañanankama, yuntachini. Chanta amañakuptinñaqa rishin churani ñuqaqa armata llamk’anaypaq ñin, allin amañasqitaqa chiqanta rin...chayta yachayku ñin”
63. “...warmiqa ñin, yachaytaqa ñuqaqa yachani yana q’aytumanta ruwayta ch’uluta churakunapaq...” de saber yo sé, de un hilo negro hacer gorro para ponerse. Tiene que ver perfectamente con la utilidad, se hace algo para que sirva a uno.
64. “...piru ñuqaqa rikuspa kachrita llaqllani k’aspita kikinta ruwanaypaq llaqllani ñin piru chaytaqa ñuqallamanta...rikuni ruwasqata...chayrayku ruwani kachrita ñin” pero yo mirando ----raspo el palo identico para hacer igual, pero de mí no más, veo lo que está hecho...por eso hago ---“
65. “chanta huk mamaqa hark’an huk sipastaqa ñispa, qam warmi wawaqa “imaman rinki, huchas ruwaqchá riwaq” ñispa hark’an ñin” (está hablando de la escuela. “Chanta yachay wasimanqa akasu liyiqchu rinku imataq a qhari ch’itisqa asikuq rinku ñispa mamaqa mana munanchu kachayta yachakuqta...”. a la escuela no van a aprender, los niños varones van a reírse.
66. huk sipas “yachaytaqa ñuqaqa munani liyiyta, qhillqayta, ñawiriyta ñuqaqa munani” ñin.
67. huk tataqa ñin “yachaytaqa tukuy imataqa yachachkanchik ruwayta...yachayqa llamk’ay kawsanapaq...ñuqaykutaqa tatayku pusaykachawarqanku ruwanaspi kuchka...chaypi yachayku imaymana ruwanaykuta”
68. “mink’awan yachani llamk’achiyta...chay ruwayta yachani...chanta ñuqaqa chay mink’aspa runasniymanqa mikhuchini t’inkata quni sapa hukman. Chaytaqa unaymantapuni yacharqanku, chayrayku chay yachaytaqa mana qunqaykuchu asta kunan ruwachakallaykupuni”
69. huk tataqa ñin “yachayta ñuqaqa yachani ruwayta papa allanapaq kanastata, huk sach’amanta ruwakun kanastaqa..chay ruwayqa unaymantapuni ruwarqanku kallarqapuni, chay yachaytaqa mana qunqaykuchu”
podemos decir que saber es hacer, o sea, lo que uno sabe en la mente poder hacerlo. Ejemplo, yo se saber, haciendo.
70. huk ch’itisituqa ñin, “yachani charankuta tukayta, pimirutaqa p’itillaq kani, yanqhasta tukani, yachani tukana kasqanta...astawan yachani chay yachayta”
71. huk waynuchuqa “yachaytaqa ñuqaqa munani yachayta allinta hayt’ayta pilutata, chay yachayqa ñuqamantaqa” ñin
72. “ñuqaqa yachani ruwayta watiyata rakhu sach’aman k’utuspa...chuwastapis yachani ruwayta...ñuqaqa yachakuni ruwasqa rikuspalla, piru yachani”
73. huk tataqa ñin “ñuqaqa yachani sumaqta kukata akullispa qallarini llamk’ayta”
75. huk waynuchuqa ñin “yachaytaqa ñuqaqa yachani pinkulluta phukuyta... chanta unayqa sumaqta astawan pinkullutaqa apaykachaq kanku tatasta, chay kustunbri, chay yachayqa” el muchacho está diciendo que para él, el aprender es saber tocar el pinkullo. Saber lo que antes sabían los antepasados, eso es saber.
76. “yachayku tusuyta hatun p’unchawpiqa”
78. “chaypi tukuchanku tumayta charankuswan, chanta qinaswan, chay yachayqa mana chinkanchu astawan runasqa ruwanku”. Pareciera que el saber es mantener la costumbre, y el no mantener la tradición sería no saber.
79. “chanta yachayku ruwayta mink’ata papa allay mink’ata aqhawan, chanta aqhawan ch’allaspa puqun watanpaq ñinku tatakunaqa. Chayrayku ch’allanata munanku sapa wata pachamamapis astawan puquchin ñispa, aqhata yachanku ruwayta tatasqa kunankamapis. Chaywan mana ruwasqaqa manachá allinqa kanmanchu ñinku”.
80. wakin tatakunaqa yachanku yachayniyuq kayta hampikuspa yachanku yachayta. Chanta yachanku hampiyta unqusqata, chaykuna qhawanku kukata chanta ñinku mana allinchu kanqa mana hampispaqa ñinku. Chayta yachanku yachayta. Chantapis wakin hampirisqa ñinku kukata qhawaqkunaqa mana imachu thanikullanqa ñispataq ñirpanku qhawachikuqtaqa yachayniyuqkunaqa, chayta yachanku wakinqa. Chay yachayqa. Parece que nos encontramos en estos últimos, en otro nivel de aprendizaje, saber que tiene que ver con el poder de la mente, ya no solo con el manejo de capacidades manuales.
82.  “mana yachaqqa nitaq ni imawanpis churayta atinchiqchu unquptinkuqa...uma nanaptinqa chaytaqa laq’anchik awaswan, kalipturaptin yachanchik wañayta siwadawan...chaykunas allin kasqanta willawanchiq”
86.  “ñuqaqa yachani mayumanta larq’ata ruwaspa yakuta kachaykamuni qarpanaypaq hallp’ata”
87. ñin huk mamaqa “yachaytaqa ñuqaqa yachani awayta unay pallayta, unayqa awakuq kayku uwiha millmamanta, ñuqaykupaq mamasqa saqra kaq kanku mana phuchkaptiykuqa, mamaqa makiykupi warutiwaq kayku, mamaqa apurawaq kayku usqayta yachanata ima ruwaytapis sumaqta mamaqa trataspalla yachachiwaq kayku ñuqaykutaqa...” El no saber tejer era ser una diabla...
88. “...yachaytaqa huk cursillupi yachanku” ñin huk mamaqa.
89. huk sipasqa ñin, “yachaytaqa ñuqaqa munani allinta yachakuyta mikhuna wayk’uyta, chanta awaytapis” ñin payqa. Chanta ñillanitaq, ñuqaqa liyiyta munani, piru mamayqa liyispapunichu allin kanman ñispa phiñakun, liyiyta yachaspapunichu allinta kayman ñin, kampupiqa awakuyta yachana allinta ñin, piru chaypis yachay”
Algunas ideas finales:
·    contribuir a remediar faltas, llenar o cumplir con lo que nos hace falta.
·    agarrar el conocimiento, o acceder a ella.
·    casi nunca los entrevistados manifiestan en forma determinante como si supieran la verdad, siempre dicen, yachayqa kanman, saber podría ser,..
·    buscar, perseguir, rastrear, investigar, etc.
·    tiene que ver con el saber hacer.
·    cuando se les pregunta, qué es el saber, los entrevistados no responden definiendo lo que es el saber en sí, sino más bien se refieren a lo que saben hacer.
·    sinónimo de tradición, de conocimientos de los antepasados, mantenerlos vivo lo que supieron hacer.
·    podemos distinguir, tal vez, varios tipos saberes.

CIPRIAN PHUTURI SUNI[3].
Paymi rimariwanchik, imaynapi yachaq tukupusqanmanta, chaypaqmi Tanteo puntun chaykuna valen, sutiyuq ñawinchanata ñawinchaspa, chaymantapas Mi vida al infinito nisqa rikuchikuqta qawaspa ima, rimayninta uqarimuni, chaywan astawanraq yachaymanta yacharinapaq churaykamuni.
“Awlunchismanta, kay antis rimaykunamanta chaskiqllaya ñuqayku kayku, ñawpaq wiñaykunamanta, chay yuyaypi, sinsiapi kaqtiyku. Mana chay yuyaypi, sinsiapi kaptiykiqa manam chaykunataqa intindiwaqtaspaqtaqchu” (p156).

“dispachu akllayta Apukunapaq yachani, uywachamanta, paquchamanta, uwihachamanta, llamamanta, chaychakunamanta dispachuta ruwayta yachani. Kukacha, untucha, wira q’uyacha, qawiñacha, kuka muqllucha, sultira wayrurucha, krawil t’ikacha, insinsucha, pulwu pimintacha, t’anta anischa, alusimacha, chaychakunawan akllasqa urasiwnchayuqta q’apachikun,…” (p274)

“Nuqaqa kani rayuq lliphllisqallan, chaymi kuka qawaychatapas yachani. Llaqtaypi kachkaqtiymi chikuchallataraq lliphlliwan, trupantintan dilampagu animalniykunata wañuchiran” (p276)

“chhaynata tierraq alimintuchanta liyini, allpachawantaq hach’irini. Chayllan tierrakuna hanpin. Yachasqan kani, manam atiruwankumanchu llapa layka, llapa suwa, llapa imaymana ruwaq, qilla runakuna atinkumantaqchu Cipriansituta” (p280)
Arí hinachá kanman, nisqanpashina pipas maypas yachakuqllam kanchik, yachaymi machunchikkunamanta chayamuwanchik, chayllatam hapikunchik. Tayta Ciprianuqa dispachu rurayta, haywayta yachan, mama kuka qawayta ima yachan, ichaqa mana hinallachu chay yachayninkunaqa chayamun, aswanqa tukuy yachayta lliphllichikuspa chaskim, chaywan huntasqa kapun.

Imaninkutaq wak llaqta runakuna. Cesar Itier. Nancy H.



[1] Ñuqanchikpa ayllunchikkunapi mana rimakunchu yachachiymanta, aswanpis yachayllamanta rimakun.
[2] Payqa Tarabuco llaqtamanta, Bolivia suyumanta.
[3] Payqa Qusqu llaqtamanta, Pirú suyumanta.