WARMIYAY

WarmiyayWar, wir, wir, war, tuyun, tatkin, pitan, sipascha, pallacha, wachacha,Purucharqukuspa, utqaylla pawan,
Par, par,Par, par, par, ukpa makinman urman, kullakita, panqarita, imillita,Ukmanta ukman mitkarqun, mana wanay.
Punrun, punrun, chayña, chayña.
Challqin, challqin, kunan yachan,Siwk, siwk, wayralla, chinpan,
Quysun, quysun, wiqaw tusun,Ñawi rikun, sunqu munan,
Tras, tras, tras pitaykun,Kaspiy, kaspi, waynan suyan,
Tisan, tisan, puchkan, puchkan,Allwin, allwin, watan, watan,
Pallan, pallan, minin, mininkatan, katan, rukin, rukin,Kir, kir, chir, chir,
Qallpin, qallpin, mullkun, mullkun,Llamin, llamin, mallin, mallin,
Qaywin, qaywin, kuyun, kuyun,Qaran, qaran, manin, manin,
Churan, churan, tuqpin, tuqpin,Wiqan, wiqan, matin, matin,
Saqrin, saqrin, taqrin, taqrin,aarí, aarí, aarí, ari, arí, arí
qaqun, qaqun, chirman, chirman,
pullpull, pullpull, chiwk, chiwk,
atataw, akakaw, añañaw,
Waylin, waylin, llawsan, llawsan,Yuyay chinkan,Lanku surun,
Manka patan,Qaqa tunin,
Pacha rikchan.

WILLKA TAKI

Kunan kaypi churaykamuni uk takimanta taki rurapasqayta, panpachawankichik.

WILLKA TAKI

(Willkaruna)

I PATMI

Ñuqami kani Intipa churin, taytallaymi kachamuwan,

Ñuqami kani Killapa wawan, mamallaymi kamachiwan,

Taytallaymi kachamuwan churiykunata maskamuy, nispa,

Mamallaymi kamachiwan Qichwa kawsayta yachachiy, nispa.

Inka wawa ñuqahina may llaqtapimi chinkachkanki,

Inka runa ñuqahina may llaqtapimi purichkanki,

Waqyayniyta uyarispa ayllunchikman kutirimuy,

Qayasqayta uyarispa llaqtanchikman kutirimuy.

Taytallaymi kachamuwan, Mamallaymi kamachiwan,

Ama suwa, ama qilla, allin kawsaypi tiyananchikpaq,

Ama llulla, ama mapa, mana chinkaspa purinanchikpaq.

Intipa churin mana piniyuq, makillayta hapiykuway,

Inka runa mana mayniyuq, hamuy kayman purisunchik,

Makillayta hapiptiyki llaqtanchikman pusasqayki,

Kay ñuqawan hamuptiyki Qichwa kawsayta yachachisqayki.

II PATMI

Intilláy Taytalláy, Taytalláy Intilláy,

Munakuywanmi napaykamuyki,

Kanchayniykiwan quchurikuspa,

Tukuy sunquywan rimaykamuyki,

Quñiyniykiwan qali kawsaspay,

Taytalláy, intilláy, intilláy, taytallay.

Mamalláy, Killallay, Killallay, Mamalláy,

Kusikuywanmi achuykamuyki,

Sapan wawayki, kusi wawayki,

Qasqullaykipimi muchaykamuyki,

Marqayllaykipi uywakuwanki.

Killalláy, mamalláy, mamalláy, killalláy.

III PATMI

Wañuylla wañuy wañuycha amaraq aparquwaychu,

Karuraqmi puririnay runaykunatami maskani,

Askaraqmi yachachinay allin kawsay tarinapaq.

QAPAQ YACHAY

QAPAQ YACHAY

Kayqá chayamuniñá, paray killapi mayuhinaraq muyumuyurispa, qaparispa, rumita, sachakunata, allpata, aquta, imaymana tarisqayta pallaritakamuspa, qipiykukuspa, chilay chila, may kallpacharisqa. Musyayninpitaq nin: kaymi llaqtaypa allin ruruchisqami sumaq yachaykuna. Chaykunata qillqapi chuyancharuspa wawakunaman riqsiykachisun, yachaykachisun, maypachachus paykunaqa manañami taytamamankuq yachayninkunata yuyankuñachu. Imaraykutaq wawakuna chaki sunqu purinqaku, llaqtankuta pinqakuspa. Paykunami astawan llaqtanchikkunaman kutirinanku, chaypiraq sunqucharikuspa qapaq yachayninkunata tarispa kusi kawsayman atipakunankupaq.

Kay panqapin tarisun:

Yuyanapaq	Qillqakuna	Yupay
Y	Yuyaymanana	10	Chuyanchasqa yachay
W	Watuchikuna	3	Uma pukllachiq yachaykuna
QW	Qallupaskachi	19	Allin tuqyaq rimaykuna
HS	Haya simi	5	Piñachikuq rimaykuna
MS	Miski Simi	5	Kusichikuq rimaykuna
HT	Kawsay simi	12	Ñanchakuq yachaykuna
AW	Chansakuna	2	Llaki tasnuchiy willaykuna

Yuyaymananakuna

Chuya yuyaykuna allin purinapaq

Ichachus, haykaqllapas kay Piruwa mama suyupi, llapan Qichwa runankunata kusi sunquta,  chuya yuyayta, chila kallpata rikuyman, nispan, kawsakuni.

Riqsinakuyta yachasun, ichapas kanman punchaw yachaykanakuspa uk runahinalla allin kawsaypi puriykunapaq.

Yachaywasikunapi yachachiyqa qaqayqaqa yuyayniyuq, allin sapinchasqa, huntasqa runa qispichinapaqmi kanan.

Sapa qallukunaqa rimaqnin runapa atisqanmi, paykunawanqa imatapas kawsayninchik ukumantapacha niyta atillanchikmanmi.

Watuchikuna

Yuyaysapa kanapaq

Imas imas kanman

Kawsaq masiyki, chiripipas, wayrapipas, wichay, uray puriqmasiyki.

Iman kanman.

Imallansis, haykallansis:

Mana haykaq saqina, paqarimusqanchikmantapacha, taytamamanchikpa churawasqanchik.

Imataq kanman.

Imasmari, imasmari:

Uknin hapin, uknin saqin, llipinwan mallichikun, tukurachikuspataq sapan qipan.

Imataq kanman.

Qallupaskachikuna

Allinta tuqyachispa rimanapaq

Puka panchiq qantuman, quri puru qinti pawarqurin.

  

Paqarinpaq kaypi kaqkunapaq kuchi kanka kanqa.

Ama kichispalla tintirkuma tikataqa tipirqamuy.

Qinqumanta qiwiwan chaqnarquspa llantata qipirqamunki.

Kay pachamantapacha, saqapa sinpayuq kacha sipasqa purirqa.

Piqu paqu layqa saqsi paqucha nakanata nakananpaq mañakun.

 Qala maranpiqa muku piqata paya warmi piqan.

Sichus munawanki kunan quwanki, sichus chiqniwanki paqarin qunqawanki.

Ñuqanchik qanchik kanchismanta kanchik.

Huknin ñuñuq uñaykita ñuqchu ñuñuykiwan hanukarquy.

Ama uqarayaspa chay masasqa miski uqata uqariy.

Uqi uqillanta sarata uqariy uqi wallpa mana uqunanpaq.

Puytu pallayniyuq palta chunpi chunpiwan warma matinta matikun.

Hapiykuy chay nakaqpa waka nakasqanta, amaña ñakapakuchunchu chay nakapakuq.

Yachakuqkuna manaña allin yachanata yachachiq yachachiptin mana yachankuchu.

Muku upi aqa puyñu ukupi qunqasqa pusqurusqa.

Sapa tuta killa kanchaypi maqtakunaqa pasñakunawan pakapakapi pukllasqaku.

Kunanmi ichaqa, rikunaykipaq, mana haykaq kutimuq ripusaq.

Qala qalapura simi simipura mukuspa piqata piqanku.

Haya simikuna

Piñachinapaq rimaykuna

Aqana uma, kanllahina tiski chukcha, kusi siki, qala ninri, manka ñawi, puyñu siki, wislla chanka, kastuna maki, mana munana pasña.

Qanqa mana uyaykipi yawarniyuq kasqanki, saqsa pichinku, uspa quruta, yana kanka.

Chuñi siki, tipi kunka, allqupa akanmanta mutita mikuspa kawsaq usqa ullusuru maqta.

Qulluta uma, liqli sinqa, qala pansa, waka qallu, asnaq chanka warmi ranti chinaku.

Tuquru kaspihina chaki sunqu, munachkaptin mana munakuq qachi siki warmi.

Hamuy yaw qurunta sayay runa, ama akayki qipapi pakakuychu.

Yanqataq yaw iskay suqusman chupi laqaykusqa pasña, yuyayniykipi rimanki.

Arí manachu yachani, chupiq aysamusqan rawraq pichiku.

Qanpunimi riki imaymanata yachanki, nina simi, runtu luqluchiq sikiyuq pasña.

Miski simikuna

Kusichinapaq rimaykuna

Qurmirya tika simi, miski muchay, malliykuspa mana saqina sipakucha.

Añalaw, achalaw sumaq pallchaq tika, ñuqapaqmi wiñachkanki

Urpichallay, qan munasqaypi kay kawsaypachapi chinkaylla purichkani uti kawsay

 Munasqitay, puka pallchaq simichaykiraykumi siwar qinti kani

 Supay wasimanpas chaychayki, miski añakaykirayku chayallasaqmi

Mankachaykita mañaykuway uqachayta yanurqukusaq

  

Kawsay simikuna

 Allin ñanpi purinapaq rimaykuna

Manami allin kawsay kanmanchu, sichus imapi iñisqanchik rurasqanchikwan mana kasqanchu kaptin.

Wakchaqa manami mana qullqiyuq kayllachu, aswanpas wakchaqa mana sunquyuq kaymi

Ama qilli simi kaychu, maypipas, piwanña kaspapas sumaqta rimapakuy

Riki qullqisapataq kanki chayqa manañami wakchakunataqa rimaykunkiñachu.

Amapuni pitapas maytapas waqachiychu, wiqinman chayaspami astawanraq ñakariwaq

Mikuytaqa amapuni usuchiychu, qipa punchawmi yarqay muchuy pacha aypamusunkiman

Pitachus munakunchik, paypas kikillantataq munakuwanchik

Qapaq kayqa tukukullaqmi, qullqitaña tariruspapas amapuni qunqaychu maymantami hamurqanki chayta

Munaywan, kawsaywanqa imapas atinallan, wañuypas mana wañuy

Wakchayasqa runamasinchikmanqa imallatapas haywarinami Pachamamapa wawanmi kanchik

Runamasinchiktaqa manami waqachinachu, manami may tuqupi pakarukuytapas atisunmanchu

Manami qasi kanachu: karumi purina ñañutaq puchkana, pisitaq quqawi

Utqay: manaraq kay tuqay chakirkuchkaptin kutirqamunki

Yachaywan, munaywan, llankaywanqa imapas qispillanmi

Kawsaywan wañuywanqa masantinmi kanku, kuchkallapunimi purinku

Chansakuna

Asirikunapaq rimaykuna

AKCHI PUKUYMANTA

Hinas uk kuti iskay wawqintin waynakuna llaqtanku umalliqpa suchinta Lima llaqtaman apaspa risqaku. Paykunaqa manas haykaqpas hawa hatun llaqtakunaman riqchu kanku.

Iskay punchawpis limamanqa chayasqaku. Manataq ayllumasinku kasqachu chayqa qurpachakuna wasipi samapakunku.

Ñas puñuna patapiña tallarikuchkarqaku, puñuy atipaptinkus puñunaman ustuykatamunku. Chayllapis, 

-Anisitu akchita wañuchiy, nispa, kuraq wawqinqa kamachin. Hatarinsi Anikuqa, pukuytas qallarin: -puhuh, -puhuh, manas akchiqa wañunchu. –manami wañuyta munanchu, ninsi.

Chaysi Timukuqa piñallaraq sayarin, akchimansi achuykun, paypas pukunsi, manallataq wañunchu. Imaynataq kay qanra akchiri, yakuta apamuy ninsi sullkanta, yakuwansi hichaykunku, manallataqsi wañunchu. Chayllamansi Timukuchaqa piñasqa kaspiwan waqtanpacha, chayñas ¡challan! nispa akchiqa wañun.

Chayraqsi sumaq puñuyta tarinku.

YACHAPAKUQ CHIKUCHAMANTA

uk chiti yachakuq irqichas manapuni yachachiqninta uyariqchu, yachaqmasinkunata turyaspallas, punchaw punchaw pukllaqlla.

Chaysi uk punchaw qunqayllamanta yachachiqqa tapusqa:

-Yaw Tarwicha, niway –Imamantami rimachkanchik.

Mana imata kutichiyta atiptinsi, kaqmanta tapuykullantaq: 

-imaninanmi fisica.

Chayta uyarispas qari qarillaraq chiti irqiqa sayarispa yachachiqninta kutichin:

Imaninki prusur.. pisi...aka...-Ñuqari ima ..akay yachachiqniykichu hamuni, manachu aswanpas qanta istaduqa kachamusunki ñuqaykuman imallapas yachachiqta. Niway prusur, niwayá, nispa kutipakun.

Allqukunamanta

Chaynas, huk kuti, huk munay muru china allqupa qipantas urqu allqukuna kikllun, kikllun qatikachkasqaku. Chay ukupis tukuy niraq allqukuna: hatunraq, huchuyraq, qalaraq, chakuraq, kasqaku. Aswanqa piñachinakunkus huk machu qala allqu, huchuy chakuchawan.

Chaysi, purisqankupihina allqukunaqa piñanachikunku, maqanakunku ima, chaynapis allimanta, allimanta allqukunaqa chinkaripunku, wakin saykuymanta, wakintaq manchakuymanta. Chay machu qala allqus lliw allqukunata maqaspa qatirparisqa.

Chayllamansi, chaku allquchaqa qari qarillaraq kutirpamusqa churapakun, chaysi iskayninku tarinarqukunku uyapura, chaypis simipura hapinakunku: machu qalas kanin: qanchu, ñuqachu, qanchu, ñuqachu, nispa. Chakuchapas kutipakullantaqsi: ñuqachá aswan, ñuqachá aswan, nispa.

Chaypi chaqwanankukamas china allquqa chinkarparin. Chaynapiña rikukuspas machu qala allquqa chakuchaman sipiqllaña pawaykun. Chaysis chakuchaqa manaña ima rurayta atispa: qanllaña, qanllaña, qanllaña nispa, huk chillmiyllapi chinkarqapusqa.

 
Iskay warmimanta

Huk kutis, unaymanta iskay llaqtamasintin warmikunaqa Limapi tuparqunku.

Hukninsi hawa llaqtallapi tiyaq, huknintaq Lima llaqtapiña tiyaq.

Chaypis waynankunamanta willanakuyta qallarinku. Limapi tiyaq warmis nin: -yachawaq, limapi qarikunaqa sumaqtan munakuyta, rurakuyta yachanku, nispa. Chayta munaspaqa sumaqchata hapikuspa qallarinku, makinkuwan tukuyniqta mullkuykuspa qaquqaqurispa ima urmachikuyta yachanku, chaymanta qalanaspa muchakuyta qallarinku umamanta chakipuntakama, llaqwaspa, llaqwaspa wañuchiyman apakun, makinqa ñataq ñuñuta hapikachachkanña, ñataq sikipiña siqsichikuchkanña. Manaraq winaykuspa qalluykita hapirparin, huk rirunta siki tuquman wiñarparin chaymantataq nanta, qarikayninta, chayraq churaykusunki, chaywan ukupiña muyuchiyta qallarisunki, wichayman urayman, kaylawman, waklawman tapsisunki, suysuqhina wañunankama, muyuylla muyuykachisunki, ñawpaqmantañataq, qipamantañataq, pataykipiñataq, uraykipiñataq churakuykuspa. Chaynatan kaypiqa rurakunku.

llaqtanchispiqa manami chaynachu, yachankimi riki. maytachus raymimanpas utaq michinamanpas rinki, chaypi sichus piwanpas tinkunki chayqa, turyasunkipacha, qipaykita pawamun hichur achuhina, mana, mana nichkaptiykipas mana kasuspa, huktan hapisunki, wanturikusunki, munti muntimanpas, ranraranramanpas, pampaman kunpasunki, qallpisunki pacha, winasunkipacha, huk ratumanqa kacharpasunki pacha, ni imatapas tarinkichu.

YAPACHAN

“Qichwa runa kayta yachasun qichwapi rimayta, qillqayta, ñawinchayta, yuyaychakuyta, sunquchakuyta yachaspa… ”

“Qichwaqa manami rimanallapaqchu, paywanmi yuyaychakunchik, sunquchakunchik, kawsayninchikta qispichinchik”

“Imaña kaptinpas, uk sunqulla, huk yuyaylla, huk kallpalla Qichwa runa sayarisunchik”

Qichwapi harawiqa manami ñawinchanallapaqchu, aswanpis takinapaq, tusunapaq, chaynapiraqmi huntasqa uyarikun.

Qichwaqa sumaq kawsayniyuqmi, hatunkaray tawantinsuyuhina mana wañuq.

Astawan sumaqta sunquchakuy, yuyaychakuy, kallpachakuy allin runa kayta munaspaqa.

MANARAQ RIQSISQA SIMIKUNA

Musyay:                             yuyay qatiy

Haya simi:                         piñachikuq rimay

Miski simi:                         kacha rimay

Hamutay:                           allin yuyaychay

Chansakuy:                      kusikunapaq rimay

Tiqway/tiqay:                    qara urquy, llikiy, lluschuy

Chaqnay:                          mana kuyunanpaq allin watay

Saqapa:                             achkha chukcha

Kacha:                               sumaq

Paqu:                                  allin yachayniyuq runa

Maqa:                                 mikuna waqi

Ñuqchu:                            tika

Puytu:                                pallay

Puytu:                                awasqa kachanchana

Mukusqa:                          kastusqa

Pusqu:                               hayarisqa

Chuñi:                                tiqisqa saqsa puñuna

Ullusuru:                                    mana imapaq allin runa

Qurmirya:                          miski ruru

Suchi:                                 imapas apachikusqa

Qurpachakuna wasi:      puñunapaq wasi

Ustuy:                                puñunaman yaykuy

Turyay:                              yanqa piñachiy