XX HARAWI

Kaypi warkuykamuni Pablo Neruda qillqasqan XX Harawita qichwaman tikrarquspa, icharaq sumaq uyariykukunman. Tukuy pachapi Qichwa aylluykuna, tukuy munakuywan yuyarikuykichik. Amapuni sunqunchikta panpachasunchu, kunanmi astawanraq sunqunchikwan yuyaychakuspa kawsananchik ima sasachakuytapas atipanapaq.
Maypiña kaspapas qankunaña sumaqllata purikuchkankichik,

XX HARAWI

YANANCHAKUY PACHA

Hinantin tawantinsuyu llaqtakunapi musuq kawsay raymichakuyqa rurakuchkallanpunimi. Aswanqa Apurimaq, Ayakuchu, Wankawillka, Qusqu, Punu, chaymantapas wakinniq Bolivia mama suyu llaqtakunapi, ñawpa yuyaywanraq, may munay riqsisqa Pukllay karnawalqa aparikun. 

Ichaqa ñawpaqtaraq yachasun imaninanmi chay munanakuy.

MUNANAKUY

Pimi, maymantami kanchik, maypimi wiñanchik, kawsanchik, chaymanhinami kay simiqa tuqyanpas, ima nisqanpas yachakun. Kunanqa Qichwa llaqtanchikkunapi imataq, imaynataq munanakuy chaytamanta rimarisun, yuyaycharinakusun. 

-Wakinpaq Qaqa Rumi, qunqayllamanta urmarqamuspa ukpaqkama nitikuq, sipikuq.

-Wakinpaq Pipu Mayu, chinllamanta kallpancharqukuspa imaymana tarisqanta panpatamuspa, purisqanpihina musuq kawsay paqarichiq,

-Wakinpaq Tuta Llantu, maypachas yanalla misturqukuspa, kaqllapi siqurqukuspa hiqipachikuq, wañuchispa kawsachikuq,

-Wakinpaqtaq Qayqa Wayra, ukllata panpamanta allpa qipintin hatarispa muyuylla, muyuykuspa runa waqachiq, manaraq wiñay tukuchkaq mikuy chaquq.

-Wakinpaqtaq Salla Illapa, hanaqpacha llikniq kallpa warkakuq, hapirquspataq panpaman chuqaspa kawsay chiqtaq, qulluchiq. Pachamamapaq quqaw mikunan. Payllataqmi munaspaqa kaqmanta kawsarichikun, ichaqa paypa kamachiyninpi purinapaq.

-Wakinpaqtaqchá mana hapiykuna Tika Qapay, muskirinalla, samayllanwan huntasqa kawsay, chaychá kanman sasa aypana, mana tariy atina munay,

Maypimi, haykaqmi, imata ruraspami yanata tarikuna

Tika pallayta pallaspachu, uywa michiyta michispachu, pukllaqtunpalla pukllaspachu, qachwaylla qachwaspachu, ichari qunqayllamanta suwaspachu,

Manami maypipas tarinallachu, manataqmi sasa maskanapastaqchu, chaypaqqa wiñayta tukurquspa, imaymana rurayta yacharquspa, musuq puquy wichay chayarqamuptin, takiykuspa, tusuykuspa, pukllaykuspa, qachwaykuspa tinkuna pataman, tika pallanaman, pasyaman purispa yanataqa tarikamuna. 

Tarirqukuspari mansana kachuytachu kachuykuna, ichari kawsay tarpuychu tarpuna.

Yanantin, masantin,

Yanantin kayqa hunta kawsaymi, lluqi-paña samay allin takyasqa.

Qichwa kawsaypiqa, imaymanapas yanantinmi kawsan china-urqu, chayna kallpachasqan allin huntakun. Runakunapas warmi-qari yanantin kasparaq chanin kawsanku.

Maypachachus waynakuna yanancharqukuspaqa, allimanta riqsinaykukuspa, yachanaykukuspa, munanakuyta, kallpata, rimayta, sunquta tinkuchispa, masanchakunku, chayraqmi hunta kawsayta yachanku.

Mayninpi wiñaypaq, mayninpi mana allin imapis tupaptinqa maychuschaykamalla. Chaymi sirwinakuy, kuchka purispa yachanakuy. Ñakarichiyqa huchan. Arí wakin llaqtakunapiqa wiñaypaq tupaykusqapachamanta wañuy atipanankama munanakuy.

Chulla

Yachasqanchikpashina Yanantinqa (2), chullataq (1). Runaqa iskaymanta chullapi tukupun yananta chinkachispa. Chayna kawsaytami Wakcha kawsay. Imaraykuchus mana yanayuq runaqa mana huntañachu, chusaqpi tarikuptin.

Chaynapi rikukuspami aylluman uk wawahina kutiyapun mana sapan purispa ñakarinanpaq, mana ñanta chinkachinanpaq. Chulla kayqa mana allin rikusqan, imaraykuchus runa mana takyasqa, pisichasqa kasqan rayku.

Kunan yuyaycharqukusun imayna munanakuykunan kan chaykunamanta. 

Munay, runaqa tukuyta kay pachapi munayta yachanchik, imapas kawsananchikpaq allin kasqanrayku, mayninpiqa mana chanintapas munallanchiktaqmi. Wawa pukllananta munakun, allqu tullunta munakun, willka sullkanta munakun,,,.

Waylluy, wakin uywakunami runakunamantapas aswantaraq munakuyta yachan, chinllamanta mana rimarispa, mana imatapas suyaspa munakuylla munakunku, chaymi wayllukuy. Allqukuna runankuta wayllukun chupanta maywirispa, chankanman lluqaspa, hanllakachaspa.

Kuyay, runakunaqa kuyanakuyta yachanchik, ichaqa manami tukuy runachu chayna nanachikuq. Wakin hatun sunquyuq kaspami runaqa imaymamanta llakikun, runamasinkunata ima ñakariypipas tarikuptin kuyapayakun. Mayninpi chayna hatun sunquyuq runakunaqa paykuna kuyakuytapas qunqanku, ichaqa ukkunata kuyakuspa huntasqa kawsanku.

Arí mamanchikta, taytanchikta kuyakunchik, kaymi aswan hatun munay, allin sunquyuq runakunaqa kuyayta yachankun. Ima kasqanraykumi pitapis kuyanku, manami imatapas chaskinankuraykullachu. Chaymi chuya munay.

Luluy, yananchikta, kuchkanchikta, masanchikta tukuyninchikwan munakuymi. Kaymi aswan qispisqa munay. Imaynami urpichakuna uminakuspa, uqllanakuspa uywanakunku, mana saqinakuspa ukpaqkama kamasqa kawsanku, chayhina. Chulla rikukuspataq Wallatakunahina manaña kawsay yachaq. Chaynatami wakin runakupas lulunakuyta yachanchik.

IMA NIN ATUQ

Kay Qichwa uywanay tuqupi, may kusikuywan churiypa wakichisqan rikuchikuqta churaykamuni, paypa yanapayninwanqa astawanraqmi kallpachasqa rikukuni. Icharaq Qichwa kawsaypi hinallapuni purikunman. 

http://youtu.be/gMf1pycAJ_o

SACHA IMAYMANA QUKUQ

THE GIVING TREE

Qillqaq: Shel SilverStein. 1964. Harper & Row, Publisher. New York, Evanston, and London

Qichwaman tikraq: Willkaruna

Nicky wawapaq qillqasqa

Uk kutis huk sacha kasqa

payqa uk uchuy wawachata munakuq.

sapa punchawsi wawaqa chay sachaman rin.

chaypi rapinkunata huñuspa

maskaypachata rurakuspa sachasachaq qapaq kamachiqninman pukllaq.

wawaqa sachaman kurkunta lluqarquspa,

rapinkunanta wikchuykakamuq pukllaspa.

rurusqantapas mikuq.

paykunaqa paka pakapipas pukllakuqku .

saykurquspapas, payqa llantunpi puñukuq.

wawaqa sachata sinchitapuni munakuq,

sachaqa munasqa kawsakuq.

ichaqa unaymanta…

wawaqa wiñarqapuspa machuyarqapun,

sachataq sapanllanña qipakuq,

unaymanta uk punchaw wawaqa waynaña sachaman kutin,

sachaqa nin: hamuy, waway, hamuy kurkuyman wichakuy, chaymanta chaquyniyta urmaykamuy, ruruyta mikukuy, llantuypi pukllakuy, kusi kakuy.

Ñuqaqa hatunñam kani wichanaypaqpas, pukllanaypaqpas, nin wawaqa.

Ñuqaqa imaymana rantikuyta munani, allin kanaypaq,

Ñuqaqa qullqichata munani.

Qam quwankimanchu qullqita,

Pampachaway, nin sachaqa, ichaqa manam qullqiy kapuwanchu,

Ñuqaqqa rapillay, rurullaymi kapuwan,

Hurquy ruruyta, waway, apay llaqtaman qatumunaykipaq,

Chaywan qullqiyuq kanki, kusi kanki.

Hinata wawaqa ruran, sachaman wichan, rurunkunata pallarqamun, chayta apaykukun qatumunanpaq.

Chaywan sachaqa kusilla.

Chaymanta wawaqa unay pacha chinkarpan,

Sachataq llakisqalla.

Chayllamansi uk punchaw wawaqa kutirqamun,

Sachaqa wañuywañuy kusi, payqa nin: hamuy waway, wichay sachayman, chaymanta chaquyniyta urmaykamuy, kusi kay.

Ñuqaqa pasaq llamkanayuq kachkani wichanaypaq,  nin wawaqa,

Ñuqaqa warmita munani, ñuqaqa wawakunata munani, chaypaq wasita munani,

Manachu wasita quwankiman.

Manam wasiyqa kapuwanchu nin sacha,

Sachasacham ñuqapa wasiyqa,

Ichaqa rapiykunata kuchuspa chaywan wasita rurakamuy,

Chaywan kusi kay,

Chay wawaqa rapinkunata kuchurqarispa wasi rurakunanpaq apaykukun,

Sachaqa kusisqa,

Ichaqa kaqmanta wawaqa unaypacha chinkarqapullantaq,

Chaymanta kutirqamuptin sachaqa kusirikullantaq,

Payqa pisi kallpallawanña riman:

Hamuy waway, ninrillanpi, hamuy pukllakuy, nin,

Ñuqapas saykusqa machuñam kani pukllanaypaq, nin wawaqa,

Ñuqaqa uk wamputa munani chaypi kaymanta karuman ripunaypaq nin,

Quwankimanchu uk wamputa,

Wituy kurkuyta, chaymanta wamputa rurarqukuy, nin sachaqa,

Chaywan karuta ripuspa, kusi kay,

Chay wawaqa sachata witurparin,

Wamputa rurarqukuspa karuta ripun,

Sachaqa kusillapuni chaywanpas,

Ichaqa mana chiqaychu,

Unaymantaña wawaqa kaqmanta kutirqamullantaq,

Pampachaway waway, nin sachaqa,

ichaqa mana imaypas kanchu qamman qunaypaq nin,

Ruruykunapas tukukapun,

Kiruykunaqa manañam allinñachu rurukuna kachunaypaq, nin wawaqa,

Manam kapuwanñachu chaquykunapas, nin sacha,

Manañam pukllawaqñachu chaypi,

Machuñam kakuni chaykunapi pukllanaypaq, nin wawaqa,

Manañam kanchu kurkuykunapas,

Manañam lluqanaykipaq kanchu,

Saykusqañam kani wichanaypaq, nin wawaqa,

Pampachaway nin sachaqa,

Maytachá munayman imallatapas qunaypaq,

Ichaqa manaña imaypas kanchu,

Ñuqaqa machullaña kani, pampachaway

Ñuqaqa manam kunanqa askatañachu munani, nin wawaqa,

Mana kuyuriq machu tiyanaykipaq, samakunaykipaq,

Ñuqaqa may saykusqaña kani, arí, nin sachaqa,

Atisqanmanhina ñakay sayaparikuspa,

Arí, chayna machuqa allinmi kani tiyakunaykipaq, samakunaykipaq,

Hamuy waway, tiyakuy,

Tiyakuy, samakuy,

Chayta wawaqa ruran,

Sachataq kusilla kakun,

Tukukun,

QAPAQ INTI RAYMI

QAPAQ RAYMI

Inkakunaqa tawa hatun raymikunatami watapi ruraq karqanku.

Uk kaq, astawanpas llapanmanta hatu hatun raymiqa Inti Raymi sutiyuq karqa. Chay raymiqa Qusqupi sapa wata rurakuchkallanpuni.

Iskay kaq raymitaq Warachikuy, chaymantaqa rimarqanchikña.

Kimsa kaq raymitaqmi Kuskiy, Qapaq Raymi, chaymantami kunan rimasunchik.

Tawataq Sitwa raymi, chaypiqa unquykunamanta, qilli kawsaymanta pichakuqku, kurkunkuta, ukunkuta maqchikuspa, chuyanchakuqku, imaña llakitapas, ñakariytapas wasinkumanta, ayllunkumanta qarquqku.

Ichaqa kantaqmi  huchuy raymikuna, sapa killa, sapa kuti imapas allin lluqsiptin ruraqku.

Chaykunami atipanakuypi llallisqankumanta raymichakuy, uk ayllukuna sapallankumanta tawantinsuyuman yapakamuptin raymichakuy.

Llapan raymikunami intipaq rurakuq. Chay raymikunataqa intipa wasillanpi ruraqku, huchuy kaq raymikuqa manami llaqta chawpiman, kikllukunaman, hatun raymikunahina lluqsispallachu rurakuq.

Qapaq raymiqa tarpuykuna qispiruptinhina sara wachay qallariy wichay rurakuq.

Kay raymitaqa ruraqku sarata, mikuykunata ama qasapas rupananpaq, ama ima unquypas waqllichinanpaq, chay yuyaywanmi Intiman llamakunata haywakuqku, chaywan paymanta yanapayninta, amachayninta mañakuspanku.

Qusqupi, Saqsawanapi, hinallataq wakin qaylla ayllukunapipas sinchitapuni watantin qasaq kasqanrayku, astawanqa Inti raymi wichaypis pasaqtapuni qasaq, imaraykuchu Intiqa kay pachapi runakunamanta karuchakuspa puriptin.

Runakunaqa hanaq pachapi mana puyuta rikuspas llakillakilla qasamanta mikuyninkuta amachayta munaspanku sapanka ayllu kanchapi ninata rupachispa qusñichiyta qallariqku, chaywan qasata manchachinankupaq, mikuyninkuta harkanankupaq.

Imaymanata ruraqku sara mikuyninkuta sumaqllata puquchinankukama, manachayqa imaynachá kankuman, paykunapaqqa sarapuni aswan kuraq mikuyninkuqa kaq karqa. Yacharankumi qasa sinchi millay sarapaq kasqanta, chayta manchakuspakumi Tayta Intimanta amachayninta mañakuspa haywakuykunata, raymikunata ruraqku mana qasapas sarata atipananpaq.

Haywakuypi uywakunapa aychantaqa llapan runakunas mikuqku, imaraykuchus llapan runa haywakuyta ruraq, Intiman qarasqa llamallata, tukuy uywakunapa yawarllanta, ukunkunallata, surqankunallata ninapi kanaqku, intipaq, Inti raymipi kikillanta.

(Inka Garcilaso de la Vega, Comentarios Reales qillqanmanta yuyaychakusqa)

Kunan qipa wiñay runakunarí imaynataq Qapaq raymita rurachkanku.

Kaypi uk rikuchikuqta churaykamuni, yaqapas chaynatami sapa llaqtakunapipas rurachkankuraq.

Q

QICHWA KAWILI

Kayqa unaymanta chiqaq Qichwa wawata uyarini, chuyatataq miskillatañataq rimanpas, huntasqata kawsanpas rimasqanpi. Chaynata astawanraq kallpacharisun yachaywasikunapi Qichwa kawsayninchikta. José María Arguedas taytanchikpa sutinqa astawanraqchá kanchariwasun. Chay wawapa tayta mamanta, ayllunta, yachachiqninkunata riqsikuni.

AYA MARQAY

AYA MARQAY

Ñawpaqqa hatun raymiyá kaq karqa, machunchikkunawan tinkuspa kallpachakunapaq, imaraykuchus yachayninkunata yuyarispa, imaymana rurasqankuta qawarispa astawanraq kikin ñanta purinapaq.

Inka pachapiqa sapa watan aya marqay raymi rurakuq, mallkikunata wantuykuspa llaqta ukupi purichina, qipa wiñaykuna yachayninkuta yachaspa chay ñanta qatipanankupaq.

Kunan qipa wiñaykunapis ñawpa kallpa yuyaywan purillachkanchikraqmi.

Chaymi sapa wata aya marqay killapi ayanchikkunataqa suyanchik, paykunapa sutinpitaq hatun raymita ruranchik.

AYA PAMPAY

Wañuqta manaraq musuq wasinman apaspa, pi kasqanmanhina imatapas rurakuq, sichus warmi, qari, wawa, kuraq, ichari umalliqchu, llaqta runachu chaymanhina imaymanantawan qipichaspa apapuna kaq.

Imaraykuchus wañuyqa manam riqsisqachu karqa, machunchikkunapaqqa uk pachaman chusaylla, chaymantapas kutirimuylla. Chayraykum, yaqapas IHIPSIW runakunahina ayakunataqa hampina kaq kaqllapi imaymananwan chakipunanpaq.

Ñawpaqqa takiykuspa, tusuykuspa ayakunataqa kacharparina kaq. Chayrayku wawa pampay taki, Aya taki, Ayarachi, harawikuna kaq, kunankamapas kachkallanraqmi.

AYA SUYAY

Ñawpaq Inka taytanchikkunaqa atiyniyuq mallkikunata Aya marqay killapipas, hatun raymikunapipas urqumuspa munay pachanwan pachaykachikpa, miski mikunata haywaykuspa llaqta ukupi purichiqku.

Kunan llaqtakunapa yuyayninpiqa, sapa watan wañuqkunaqa ayllum watukuq kutimun, munasqan mikuna mikuq, munasqan upyana upyaq, imaymana munasqan malliykuq, chaymanta saksaykatamuspataq uk watakama maymi hamusqallanta kutimpullantaq. Chay yuyaywanmi chayraq wañuqpa ayllunkunaqa huntasqa mastakuta watanpaq suyachinku.

MASTAKU

Imaynam pachamamaman munasqan mikuna haywarinchik, chaynallatataqmi uk pachamanta kutimuq runakunapaq imaymana munasqanta haywarinallataq, chaymi sutin mastaku.

Sapanka almayuqkunaqa tukuy munakuywan almachanpaq hatun mastakuta wakichinku. Chay mastakupa chawpinpitaqmi hatun tanta wawata wañuqpa uyan uyayuqta churanku. Tanta wawapa qayllanpitaqmi sara hakumanta miskikunata, astawanqa kawalluta, siqanata sayaykachinku.

Chayllapitaqmi mikunata, upyanata, almapa tukuy munasqanta huntasqata churaykunku, chayamuspa mikukunanpaq.

Chay hawanmantaq sachamanta arkuta sayaykachinku, chaypitaqmi tukuy niraq munay pillukunatawan kuchka kachanchanakunata warkuykullankutaq.

Mastakuqa wasipi, aya pampanapi, wakinqa apachitakunapi, iñina wasi punkukunapipas churanku, maypi wañusqankumanhina.

Ñanpi purispa wañuq runakunapaq, karu llaqtakunapi wañuqkunapaqpas apachitakunapi mastakuta ruramunku, chaymanmi wañuqpa nunanta apanpunku, imaraykuchus yuyarisqa kananpaq, chaymantapas sapanpi maña qunqasqa kananpaq. Ñan purikuqllapis yuyarinqachá nispa. Chay apachitapi tikachata quchachanku, uchuy mastakuta rurallankutaq.

Yaqapaschá sapa llaqtapi ukniray uynirayta mastakutaqa ruranku. Kunankunaqa imaymanapas ukmanyapunñam.

RIQSINAKUSUN

MAMAYPAQ TAKI

Kunanmi nunaypi qucharayaq harawikuna takiyta qallarini. Sunqu ruruypa awasqan llaki takin yawarpas kanmanhina pullullurqamun. Kunkaypa aypasqanmanhinataqmi wayrawan qachwaq sunquy pawamun, mana imata manchaspa. 

Chay uyarikuyninqa llaqtaypa kunkanpi uyarisqaymi. Taytaypa waqaspa takinan lulaq taki.

Mamaypa wachakuwasqan punchawta yuyarispa.