RUNA KAY

NAPAYUKUYKICHIK

Hinantinpi Qichwa masiykuna, kay chusaqlla puriq intirnit nisqata mañarikuspaymi, kunanmantapacha qamkunawan kuchka rimaykanakuspa tiqsimuyuntinman chayarqusun. Kaypiqa Qichwa kawsayninchikta, astawanraq kallpancharisun. Kusi puywa, chuya yuyay wayralla ñancharikuspa. Machunchikunapa, kuraqninchikkunapa yachayninwan kallpachaykukuspa, Apunchikkuna, Pachamamanchik munanqam qalilla purinanchikta.

Qichwa kawsayninchikrayku, maypipas, qaynapas, kunanpas, haykaqpas.

1: Qullqiyuqña kaspapas amapuni wasiykiman chayana ñanta chinkachinkichu.

2: Munaywanqa imapas atinallami, wañuypas mana wañuy.

3: Manami yanqa utirayanachu, atuqmi llallirquwasunman.

4: Ama pitapas waqachinkichu, wiqinman chayaspataq kuyay puriwaq.

CHULLPI HARAWI

Paray wichay lluqllapa apamusqan rumi,

ñan patapi mana rumichay atina,

purikuqkuna mitkachiq rumi.

Sapa paraptin sunquyki muyuchiq,

Mana munaptiykipas chakiyki kallkayachiq,

Qamtaqsi mayu kanki, ñuqataq tuytuq rumi kasaq:

Maymanchá apawanki,

chaymanchá qatisqayki,

Ichari maypichá saqiwanki,

chaypichari suyasqayki.




domingo, 21 de abril de 2013

Carmen Estrella, chaskachaypaq






















Yanachalláy, warmi munasqay, masachalláy,
Amapuni waqankichu, punchawlla tutayaptin,
Chayqa yana puyullami, wayra wayraptin picharikuq.
Pachapa kanchayninqa kutimullanqan.
chaynallata tukuykunki, sichus mana utqay kutirqamuptiy,
Qunqayllami, mana watuy, intiwan kuchka chayarqamusaq,
Maypiña kaspapas, mana qamwanri yachanichu.
Yana puyu, para sunqu,
yuraq puyu, chaki sunqu,
qamwan kuchkan hatarisun,
pachantaraq, pachapuyu,
hawantaraq, lasta puyu,
pawaylla pawaspa,
yanallayman chayarqusaq,
sinchi llakin matipachkan.
Ichallaraq waqaysiyman.

MI, AA, 11/7/10

WAYLIYA TAKI,

EULOGIO CASTILLO ZAMALLOA TAYTAYPAQ, PAQARIMUSQAN PUNCHAWTA YURARISPA,



Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,
wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,
Kay uray llaqtkunapis,
Kay wichay suyukunapis,
Sipichiwayta munanku,
Wañuchiwayta nichkanku,

Hinayá rimachkachunku,
Hinayá muspachkachunku,
Atinkumanchu ñuqawan,
Wiñay kawsaqmi kachkani.
Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,
wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,

Qawaylla, qawaykullaway,
riqsiylla riqsiykullaway,
castillo qaqam kachkani,
anti runallas kachkani,

Munanki, mana munanki,
yuyanki, mana yuyanki,
ñuqam chay kanka kachkani,
qarichakuna waqachiq.
Uk saqmayllawan puñuchiq.
Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,
wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,

MI, ayamarqay killapi, 20, 2010

ÑAKAKUY

YUYARIKUSPA

Manachu yuyarina kanman, Lima llaqtapi tusupakusqayta, tukuy llaqtakunamanta hamuq llamkaqmasiykunawan tinkuspa sumaq kawsarikusqayta.


PUKLLAY KUTIMUN

Kaypimi kaqmanta pukllaywan kuchka chayarqamuni, kunanmantaqa ñuqawan qichwa kawsaypi purisun. Musuq kawsay munayta puririnqa. Ichaqa qamkunapas qimiykamuwankichik, imallatapas willarimuwankichik. chayna uk aylluhinalla qatipasun maymi ñan purinanchikta.
Chay nispaqa, hampuy, hampuy, haku, haku.

Tukuy sunquywan,



TANKARCHA



(Waqay taki)
Wasi punkuta rikurimuyña, kallichamanta yaykuykamuyña,
Mikunaykita qaraykamuway, waykusqaykita mikuykachiway.

Manallapuni kutimuptiyki, manallapuni chayamuptiyki,
Mana qarpasqa tikachahina, maqiyarquspa wañurqullasaq.

Ullantaytanpu wasichaykipi, Urupanpallay llaqtachaykipi,
Wawaykikuna maskachkasunki, yarqawan nispa, chakiwan nispa.

Ñuqallaychu waqachirqayki, ñuqallaychu piñachirqayki,
Chaychu kunanri saqirquwanki, chaychu kaynata wikchurquwanki.

Kunan maypitaq maskamusqayki, kunan maypitaq tarimusqayki,
Urquchanpichu qasachanpichu, maypim yanallay pakarqukunki.

Yunkachapiña tarikuspapas, mayqin ñanpiña chinkaykuspapas,
Kutimullayña chayamullayña, manallapunis sapay kaymanchu.

Paqarillaway kunanhinari, minchachallaway punchawchallari,
May llaqtamantaq chayarqullasaq, may wasipitaq tinkurqullasun.

Qaqallatachu yanallay nisaq, mayullatachu masallay  nisaq,
Paykunallachu waqaysiwanqa, paykunallachu kawsaysiwanqa.

Maypiñam kanki, maytam richkanki, maypiñam kanki maytam richkanki,
Qusqullatachu, limallatachu, arqipatachu, boliviatachu.

Desaguadero fronterapichu, quchapampallay llaqtachapichu,
Suyallawanki aypamusqayki, willaykullaway nillaykullaway.

Noviembre puyu, diciembre para, noviembre puyu, diciembre para,
Amallapuni pakaykullaychu, yanachallaypa yupichantaqa,
Amallapuni chinkaykachiychu, masachallaypa uyachantaqa.

CIRI wiñaypaq yuyarisqam kanki.

YANAN CHINKACHIQ WALLATA,
Qampa sutiykipi Willkamaru wawqiyki qillqarqa.
Michigan, USA. 12-06-10: 21:40

Ronald: Samicha, Ma. Joliecha, Ma. Del Carmen, Martín, Qamwan kuchka llakipipas, kusiypipas.
Ciriqa, warmi wawaykiwan kuchka maymantapas chaskachahina, tikachahina, pichiwchahina kancharimusunki, rimaykamusunki, paykunam allinta kallpachasunki, ichaqa amapuni qunqankichu.

sábado, 30 de marzo de 2013

PACHAKUTI


UTUPARAMANTA MUSUQ KAWSAY PAQARINQA
Kunanmi willasqaykichik imaynatam llaqtanchikpi, allin kawsay pacha, awqa runapa chayamusqanmantapacha pisipisimanta purmasqanta, kusi kawsay llakipi, chusaqpi kutipusqanmanta. Chaypaqmi willkarunapa kawsayninta qatipasun, paqarisqanmantapacha imaynatas pay utuparata rikurqa, imaynatataqsi wiñasqanmanhina ukman, ukman murasqanta, kutisqanta ima qawarqa, chaykunata rikuspa imaynam ñakarisqanmanta, chaymantapas imaynatataqmi allimanta Qichwa runakuna wañuypatamanta hatarispa Pachakuti kallpachasqanmanta.

         PURUN KAWSAY-ALLIN KAWSAY

Pachamamaqa imayna kanan kaspa, mana tupaykusqa kaspa aswan may sumaqta kancharin, tikariylla tikan, munasqanmanhinataq kuyun, kutin, miran, muran, mana pitapas ñakarichispa uywakuytapas yachan. Chay yuyaywanmi ima kaskallanta mañarikuspa, atisqallanchikta uqarispa imatapas mikusunman, upyasunman chayqa manapaschá sinchi llaki matipawachkasunmanchu.
Chaynan unay qipa pachapiqa Apu Utupara kawsakurqa, munay sallqa uywahina, qapaq sunqu, may kallpayuq, may yachayniyuq. Chayraykun payta yuyarikuspapuni, rimayukuspapuni Hantapampa runaqa imatapas rurayta qallariq, maymanpas puriyta hatariq. Munasqa kaspataqmi imaymanata umankunapi, qasqunkunapi, chakinkunapi mikuykunatapas, uywakunatapas sumaqta puturiq, wawaykunaman haywariq. Chaymi chay sumaq kawsay karqa.

UTUPARA CHAKATASQA
 UTUPARA Awqakunapa llasa chakata apamusqanta qipin,

Quri maskaq waqa runakunapa chayamusqanmantapacham Utupara apunchikqa umanpi hatuchachaq llasaq chakatata qipin, chaywantaq wawankuna kumuyllakumun, saruykachasqa, imaraykuchus chay awqa runakunaqa: -Qamkunaqa saqran kankichik,  kita uywakunahina huchapi kawsaq, nispa, astawanraq pampaykuwanchik. -Kunanmantan chiqan ñanta purinaykichikpaq chay chakata yanapasunkichik, nispa, chaymi uk taytachapa sutinpi, imaymanata kamiykuwaspanchik, maqaykuwaspanchik, apunchikkunata, wakanchikkunata, taqmaykuspa, ñuqanchikmanta pinqachiwaspanchik umanchikman takarpuwan takaykuwaspanchik iñiyta churaykuwanchik, chay taytacha nisqankupa sutinpi imaynata muchuykachiwanchik, chayna runakayninchik wakchayayman urmarqa, wawawanhinaman tukupurqanchik, paykunataq taytanchikpi tukupurqanku, chaymantapacham paykunapa kamachiyninpi purichkanchik,  munasqankuta ruraspa, paykunata qapaqyachikpa, mana yuyayniyuq runahina.
Hiru antina, Apunchikkunapa rikrankunapitaq manchakuy hatun karay hirukunata  sayarqachillankutaq, chay kallpawanmi imaynanata rurayta atisunchik nispa, tiliwisurta qawaspa yachayniyuq tukupunkichik, nispa, riwrihirurpi imaymana churaspa munay mikunata waqaychaspa mikunkichik, nispa, wakchayasqa runakunaman munaykachiwanchik, rantiykachiwanchik.
Lata parawulika, chaymantapis qaskunkunapim ukta, ukta imaymana latakunata, muyuq kanchaq, imaymana hapiqkuna, nispa, sayaykachillankutaq, chaywanmi tiqsi muyupi imaymanamanta yachasun, nispa, maymanpas rimasqaykichik chayaspa, pi munasqaykichikwan rimanapaq,nispa, astawanraq wataykuwanchik, chaqnaykuwanchik, munayninkupi purinapaq,
akchi chutana,
Chaynam ñawpanchikkunamantaraq llasaq hiru waskata, siquqninchik chakatata  kunkanchikpi ayaspa, qipispa purichkanchik. Chaymantapacham allquhina, uywahina munaqniyuqkunapa chutakachasqan, allqukachasqan kawsanchik. Astawanmi sapa urqupi, kullu, mayninpi simintu kurkukunata sayaykachinku, chaynintataqmi akchita aysarqamunku, chaywanmi wakchakuna allin kawsayman puririnqaku, nispa, runakunaqa manañam allin puñuytapas tarinkuchu, llamkayllañam, llamkanku qullqita tarispa chay imaymana churachikusqankumanhina manuykachiwaspanchik manaña kachariwananchikpaq, chayllapaqña kawsanapaq.
Chaynan tukuyninchikpaq mana chanin kawsay qallarirqa, mana ayqinayuq tuqupi, mana chinkanayuq kanchapi chakataykusqa. Chaynallatataq wawanchikkunapaqpas saqispa.
Chaynapim kawsayninchikpa sunqunta, yuyayninta kuchutiyarpanku, pinqaypiraq, churaykuwaspanchik, apunchikkunata urmaykachispa wasinkuta ruraykuspa, imaymananchikta millaykachiwaspanchik, chiqniykachiwaspanchik musuq kawsaymi allin nispa, qutuykuwanchik, chay mana munasqanchik ñanman qatiykuwaspanchik wisqaykuwanchik.

UTUPARA KIRISQA, TAQMASQA, PAMPACHASQA
Ñawpaqtan taqmarqapuwanchik chaymanta paykunamanta kawsay yachanapaq, paykunapa ñutu kamachinpi purinapaq. Kayninchikta chiqnipakuspa waqaman tikrapunapaq.

Chaywanpas mana saykuspa, kunanqa surqanta llikirquspanku sunquntañataq maskachkanku, mana chaninta mullkuchkanku, kirinkunata chutachutaykuspa, tapsikachaykuspa, imaymananta ñitiykachispa, wataykuspa,  qasqunta tuqutuquykuspa, mana piqpa amachasqan, manaqa nanachikuqchu kasqanchik, paytawan kuchka wañuyman aysaykuwachkaptinchik. Waqa runapaqqa mana quriwan, mana qullqiwanqa manam kawsay kanchu, chayraykum may supaymanpas chayanku pachamamata sarunchaspa, qullqiwantaq  munasqanta tarispa. Imaynaraq kanchik wawayarquspa imatapas yukaykachikuq, chaymantataq wañuy patapi  chusaqman qaqapaykuspa, manaña imapas rurana kaptin ñakakuq. 

Hatun llaqtakunapi allin kawsay tarikun, nispa, tiyasqanchik wasinchikmantapas imaymana llullakuywan qatirpariwanchik, kawsayninchikmanta millaykachiwaspanchik, waqlliq qaraman tukunapaq, paykunapa imaymana rurasqanta rantispa kawsanapaq. Chaynan allimanta allimanta ñuqanchikmanta, imaymananchikmanta karunchasqa purinanchikpaq, paykunaman kumuykusqalla imapas muchunapaq, paykunapa llantullanpi tiyanapaq.
Willkarunaqa ayllumasinkunahinam imaymanata muchuspa kawsarqa.  Uk punchawmi manaña chayhinaniraq nanayta sunqun manaña muchuyta atiptin Utuparawan tinkuspa rimanakun:
-Tatay, imaraykutaq qasillari wañupuchkanki, chinlla mana rimarispa, imaymanata ruraykachikuspa, ukkunata qapaqyaykachispa. Imatam chaskirqanki, ima mikunatan qaraykusurqankiku, chaychu quqayarqunki, wakchayarqunki. Qapaq apu imataq karqanki chaynalla muchunaykipaq. Qampi chakata, antina, parawulikata, akchi waska kurku. Manam chayllapaschu, kunanrí imatañataq suyachkanki, kallpachakuy, wawaykikunawan kuchka, manahinaqa imataraqchá rurasunkikupas. Chaychu mana waqasaq, chaychu hawka kawsasaq. Chayta uyarispas, waqawaqayraq Utuparaqa munasqan wawanman kutichin: - Arí chiqanmi rimasqayki, ichaqa ama llakikuychu, kunanmi yachanki imaraykum hinata muchurqani, sichus qamta qapaqyachiykiman karqa chayqa, qam maypiñachá kawaq, waqa yuyaywan imapa qipanpiraqchá chinkaspa, ñuqata qunqaykuwaspa, chakiymanta, yarqaymanta muchuykachiwaspa, imaymanayuq kaspaqa imatayá yuyariwanki. Chayta nispan qammanqa mana chay waqayachiq quritapas quriykichu, sumaq kawsaypi purikunaykipaq nispa. Yachasqaykipashina chay waqa runakunaqa paykunapura chiqninakuspa wañupuchkanku mana chanin munasqanku rayku. Imaymanatapas chinllamanta chaskirqani, allinchu kanqa nispa, kunanmantam ichaqa mana hinañachu kanqa. Suyakullay, qawallanki, manam quriwan, qullqillawanchu qapaq runaqa, allin kawsaypi puriqmi kunanqa qapaq, qullqiyuq mana allin kawsaqtaq wakcha.
Pampachawanki tatay, willarisqayki, ñam kutiykamuykuña kawsayninchikman, taqmasqanku rumikunata pallapallarispa kaqmanta rawkarukuspa chanin kawsanaykupaq,  kuchka sayarisun, qam yachayninkiwan, atiyniykiwan sayapayawayku, manam sapaykuchu kachkayku, qamwanmi ñuqaykupas allin kawsayman kutipusqayku. Allimantachá tukuy llasaq qipikunata urayachisqayku, wikchusayku,  imaymana llasaq titi waskatapas tipisaqku, imaynam wawakuna qispisqa kanankupaq mamankumanta puputinta tipinku hinata.

      SAQRA KAWSAY 
 Chaynapim ayllu runakunapa ñakariynin, imaynam qallarisqanhina puchukakapum, saqra kawsay, muchuy kawsay tukukun.

Qurilla, qullqilla yuyayniyuq runakunaqa manam allin kawsayta tarinkumanchu, tarin chayqa manam unaypaqchu, imaymanankupas mañasqallan, ñan pacha chayamunña paykunam musuq kawsaypa taqyan kanankupaq. Ayllu runakunapaqtaqmi saqra kawsaymanta uk musuq kawsay hatarinqa, ima kasqankumanhina.

         PACHAKUTI
Runaqa ima sasachakuypiña tarikuspapas allin wañuytam yachanan musuq kawsay paqarinanpaq, miski yawarwanmi, musuq kawsay muhukun, wiñan, sumaqta puturin.
- Allimanta runakuna yuyayninman kutimpuchkankuña, kallpata hapichkankuñam, chayñam Pachakuti, ñuqanchikwan kuchkañan purichkan. Hatun pacha kuyuywanmi pachamama kutimunqa.