PABLO NERUDA Harawiqta 39 wataña wañusqanta yuyarispa.

XX Harawi

(Pablo Neruda)

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Qillqaymanmi kanpas: Tutaqa chaskachasqa kachkan, karupitaq, anqas quyllurkuna llipipin.

Tuta wayrataq hanaq pachapi muyuntaq, takirintaq.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Munakurqanimi, mayninpiqa paypas munakuwarqan.

Kunanhina tutakuna marqayniypi lulurqani.

Pasaqtan muchaykurqani hanaq pachaq pachanpi.

Munakuwarqan, mayninpi ñuqapas munakuqmi kani.

Imayna mana munaymanchu karqa chay chinkariq hatun ñawinta.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykunata qillqayta.

Manami yachanichu, sunquymi waqan,

Chin niq tuta uyariy, astawanraq chin mana paywan.

Rimaytaq nunaman urmaykamun imaynam sulla qachumanhina.

Imañam ququn munayniyta manataq paypaq waqaychanichu chay.

Tutaqa chaskachasqa kachkan, paytaq mana ñuqawanñachu.

Chayllami chay. Karupi pichá takichkan. Ichaqa karupi.

Nunay manapunimi takchu pay chinkachisqaymantapacha.

Achuykunaypaqhina ñawiy maskakacharin.

Sunquy maskachkan, paytaq manaña ñuqawanchu.

Kikin tuta kikin sachakuna yuraqyachiq.

Ñuqanchik, qayna kaqkuna, manam kikinñachu kanchik.

Manañami munanichu, chiqaymi, ichaqa mayta munarqani.

Rimayniy wayrata maskarqa rinrinta llamiykunaypaq.

Ukpa. Ukpañachá. Imaynami ñawpaq muchayniypahina.

Rimaynin, kanchaq kurkun. Chinkariq ñawinkuna.

Manañami munanichu, chiqaqmi, ichaqa munachkaniraqchus.

May pisillami munanakuy, aswan karutaq qunqay.

Kunanhina tutakunam, marqayniypi uqllaykurqani. Nunay manapunim takchu chinkachisqaywan.

Kayllañapas paypa ñakarichiwasqan kanman chaypas, kaykunallañataq paypaq rimaykuna qillqasqay kanman chaypas.

Tikraq: Willkaruna

WAYRA CHAKI

(Mamaypaq harawi)

Mana wanaq sunqu, mana sayaq chaki,

Imapi yuyaspan kunankama purichkanki

Amallapuni waqarqunkichu,

Mamaykita manaña tarispa,

Amallapuni ñakarqukunkichu,

Wakchañalla rikuykukuspa,

Chayñam waqanki mayu,

Chayñam llakinki qaqa.

Imayna runaraq kanchik

Mana imawanpas wanay atiq

mamanchikmantapas mana wañukuq

Karu llaqtaman atipaykukuspa

Maymi hamusqanchik ñanta chinkaykachispa,

Manalla kutiy munaq,

Ay wanarpu, wanaykuy.

Imaraykum mamáy wayra chakita uywawarqanki,

Amallapuni hanukawankimanchu karqa,

Qipillaykipi purikuchkayman,

Qasqullaykipi puñukuchkayman,

Millqayllaykipi uywakuwankiman karqa.

Ñuqachu karqani wiqiyki usuchiq

Yana chukchayki suquyachiq

Puripuriwan waltasqa wawa

Waylla ichu qatanayuq wawa

Mana kirawnin yuyarikuq wawa.

Chikchi parachu rakiwarqanchik

Ichari ipu parachu pampawarqanchik

karulla ñanta hapiykuspa

Manallapuni chayarqamunaypaq,

Utupara, Allpaqmarka, waqyariykuwaychis

Mamaypa llakinta tasnuykunaypaq,

Amaraq tukurqukuychu punchaw,

Amaraq utyarqukuychu pacha,

wasichallayman chayarqusaqraq,

mamachallayta llullaykusaqraq. 

QICHWA KAYSAY

KUNAN PACHA QICHWA KAWSAY[1]

CHUYA YUYAY

Kay qillqapim churaykamuni imaynataq kunanpacha Qichwa kawsayninchik Bolivia, Perú mama llaqtanchikkunapi tarikusqanmanta, 

imaynatam llaqta kamachiqkuna, maymanta hamusqankutapas qunqaspa, kumillu tukusqa, qunqurcharikusparaq, qullqiyuq qarakunapa munaynillanta imatapas ruraspanku kawsayninchikta saruchapusqankumanta.

Arí, rimaypiqa, qillqakunapiqa imaymanayá Qichwa kawsayrayku kachkantaq, rikurichkallanpunitaq, chiqaypirí aswan pisipaylla, qaqapaylla. 

Ichaqa, allimanta  umata tatki, tatkirispa, llasaq ñitiwaqninchik qipita uraykarachispa, sunqu nanay muchuyta tasnurispa hatarichkanchikñam, lluqsisunmi kay ñakariymanta.

Kaymi ñuqapa tukurisqay, yuyaymanasqay, wakinkunaqa manapaschá chaynatachu qawarichkanku.

Qillqay aysaqnin yuyaykuna:

Qichwa kawsay, Qichwa muchuy, Qichwa Pachakuti.

ÑUQAMANTA ÑUQA

 Ñuqaqa Willkaruna kani, Willka ayllumanta, Apu Chiwarmarkapa pachanpi kamasqa. Willkaqa Antapampa (Antabamba) llaqtapi tarikun, Apurimaq hapiypi, Perú hatun mama suyupi. Llaqtayqa kimsa Apukunapa marqayninpi kawsan: Utupara, Allpaqmarka, Machu katka (Calvario), ichaqa yuyaysapa machu Amuqapa yachayninwan unanchasqa. Paykunapa munayninwanmi aylluypas, ñuqapas hawkalla kaypipas, maypipas purikuyku. Aymuray, kawsay uqariy wichaypim mamay ñuqataqa wachakuwarqa. Aska mikunawan sumaq qalilla uywasqay kanaypaq. Uchuychaymantapuni Qichwa rimakuqmi kachkani. Pachamamapi sunquchasqa, Qichwa kawsay ukupi wiñaq runa. Allin chakra llamkaqpa churin, allin awaq warmipa wachasqan.

Kunan pachaqa tukuy runaman Qichwa kawsayta yachachispa, mastarispa puripakuchkani.

QALLARIYNIN

Qichwaqa hinantin tiqsi muyupi simikuna/qallukuna hinallataqmi may riqsisqa, aswan riqsisqaraq Inkakunapa rimasqa kasqanrayku.

Qichwaqa pikunachus rimaqninkunata sunquchawanchik, yuyaychawanchik, yachachiwanchik, imaña, mayña kasqanchiktapas riqsichiwanchik, chaymanhina purinanchikpaq.

Rimasqanchikman hinataqmi mayninpiqa huchakunaman urmaykachiwanchik, pinqachiwanchik ima, chaymantapas kikillantaqmi imaymana sasachakuykunamantapas uqariwanchik.

Qichwapim ñawpanchik runakuna hatunta Tawantinsuyuta[2] qispichirqanku. Qichwata rimaspan Inkakuna Machupikchutapas[3] rawkarqanku, pirqarqanku, sumaqta chilaychilallataña hatarichirqanku, wiñay kawsay qispichiyta saqiyta munaspa.

Qichwapitaqmi hinantin llaqtakunapi ñawa yuyaqninchikkuna, machunchikkuna tukuy yachayninkunata saqitamuwarqanchik, chay ñanta purispa, amapuni chinkachispa aswantaraq allin riqsisqa Qichwa runa kananchikpaq.

Tayta Inti, Mama Killa, lliw Apunchikkuna, Rumikuna, Sachakuna, Pichinkukuna[4], Quchakuna, Mayukuna, imaymana kaqpas, Pachamamanchikwan huk ayllulla qichwata rimaspa, chuya yuyaywan uywanakuspa kawsakurqanchik. Kunankamapas waki wakin llaqtakunapiqa hinapuniraqmi tiyakuchkanchik.

Perú, Bolivia mama llaqtakunapi imaynataq Qichwa kawsay kachkan

Arí aswan achka runam kay iskaynin mama llaqtakunapi Qichwa rimaqkunaqa kachkayku[5]. América uran suyu chiqapiqa, ñawpaqmantapacha kunankamapas qichwaqa wakin ñawpa simikunamantapas aswan kuraqmi.

Chaymi, unay watakunamantaña Qichwa kawsayqa, wakin kawsaykunahina ancha riqsisqa tukupurqa. Chayraykutaqmi allin yuyayniyuq, qillqakunapas tawqatawqaraq[6] rikurimurqa, Qichwa kawsayta qimiyta, kallpachayta, chaninchayta munaspa[7].

Kunanpas Perú, Bolivia mama llaqtakunapa umalliqninkunaqa tukuy niq  qillqakunata rikurichimuchkankupuni aswanraq Qichwa kawsay, rimay yanapasqa kananpaq nispa.

Chaykamalla imapas, chiqaypiqa manataqmi ima waqrapas chuyanchakuntaqchu, chaychaykamalla puririspa qulluylla qullupun. Qichwa runataq saruchasqallapuni, aswanraq wakchayachisqa.

Ariyá kunan Perú, Bolivia umalliqkunaqa Qichwa yawaryá kachkankupas, ichaqa manayá llaqtankupi yuyayniyuqñachu, umankuqa huk musquywan qaywisqa, qayqasqa[8] pawachkan, sunqunkurí tuquru, chusaq[9].

Aswantaraqmi chiqnipakunku, kutipakunku, paykunarayku umalliq qispirusqankutapas qunqaspa.

Ñawpaqmantaraq, Qichwa llaqtakunarayku, maychika ñakariywan imaymana wakisqa aypakusqantapas, wasapaq ruraykunatapas pisimanta pisi aswantam pantachipuchkanku, tatichipuchkanku, qulluchipuchkanku[10].

Chayraykum huk chillmiyllapi tiyasqanchik allpakunapas, wayra samasqanchikpas, yakunu[11] upyasqanchikpas, imaymananchik kaqpas qunqayllamanta hukpa makinpikama rikurin.

Chaykunamanta sayariptinchiktaq, qapariptinchiktaq sallqa, suwa, awqa, ñawsa runa nispa munasqankuta kamiykuwanchik, pinqachiwananchikkama. Mana chaniyuq allqutahina qawaykuwanchik.

Imaymana munasqanku tarinankupaqqa, chulla chullamanta umalliqkunata rantipuchkanku, qullqita munarichispanku siminkuta watapuchkanku, upallachipuchkanku, hinallapi imapas puchukananpaq[12].

Urqu qasakunapi, yunka uraykunapi tiyaq runaqa qullqiyuqkunapa, qarayasqa[13] suwakunapa michiqllanpim tukupuchkanku, imaymanakuna qawaqllan, mana imatapas tuqpispa, uqarispa, munapakuqlla.

Qarakunam ichaqa munarisqankupacha imaymananchiktapas hukman, hukman qatuylla qaturparinku, chaywan qapaqyaykuspankutaq saruchawanallanchikpaqpuni.

Maypitaq, maypim chay tukuy imaymana ñawpa kawsaykuna, Qichwa kawsay amachaq yuyaysapa qillqakunarí. Manayá chayllapaschu, maypitaq llapan[14] kawsaykuna, tukuy simikuna amachaq qillqakunapasrí, hukuchachu kachkarparinpas, icharí ninachu ruparparinpas.

Perú, Bolivia mama llaqtakunapiqa quñiq tantahinaraqmi sapa kutilla yuyaysapa qillqakunaqa lluqsimun, chaykunawanqa aswan qapaqmi rikurinchik, ichaqa manam haykaqpas chiqan kanan huntakunchu, manataqmi purun llaqta runakunapa riqsisqantaqchu. Sutinchikpi puriq qala kunkakunallam chaytaqa yachanku, chaykunawanmi siminkuta huntarququspa rimapakuspa llamkanku, chayna kunanqa ñuqanchikmanta rimaspa llamkayniyuq runakuna quñirichkanku.

MUYUYNIN TUKUNAPAQ

Nisqanchik hinapas Qichwa simiqa allin riqsisqam kachkanpas, sayaypura wakin simikunawan, ichaqa manataq miranchu, aswanmi wata watamanta sapa llaqtakunapi rimaqkunaqa pisiyapuchkan[15]. Sasachakuykunallam, imaymana ñakariykunallam Qichwa runapaqqa quñirichkan, Qichwa kayqa aswan huchapim tukupuchkan.

Maypachachus wasinchikpi utaq allpa tiyasqanchikpi quritapas, qullqitapas, yakunutapas tarirquspankuqa hukpaqkama imaymanata ruraykuspa tiyasqanchikmanta wischuwananchikkama mana samankuchu, manahinarí, ñuqanchik mana munaptinchikri qunqayllamanta sipirqachipuwanchik. Chayraykum aswan allin mana riqsisqa kay, qunqasqa kawsay, ichapas chayna qullqisapa munaqniyuqpa makinmanta ayqispa kasunmanraq qipa wiñaykuna qawarinallanpaqpas.

Peru, Bolivia mama llaqta umalliqkunaqa siminku huntatayá imaymanata rimaykuchkanku, chinlla kananchik rayku, ichaqa manayá imapas nisqankumanhina rikurinchu. Paykunaqa aswantaraqmi puchuq kaqninchikkunatapas pururparichipuchkan[16], llaqta runakuna wakchayachiyta tukupuchkanku.

Chay raykupitaqmi imaymana rimanakuypas llaqta umalliqkunawanqa mana allin ñanman chayanchu, chaykamataq qullqiyuqkunaqa, imaymananchikmanta hapiparukuspanku huk yuyaywanña imatapas rurayta munanku, manayá Qichwa runahinachu Pachamama sunqunwan rikun. Paykunapa sunqunqa ñawsan, manam ima kasqanta imatapas rikunmanchu, maypachachus ima kasqanta rikurquptinqa chayllapichá imankupas tunirqunman, ima kasqankupas chusaq tukurqunman.

Chiqan Qichwa runapaq Qichwa simiqa kawsayninchikmi, ima kasqanchik, kay pachapi sayapakuyninchik, hinallataq qispisqa kayninchik. Mana Qichwa runapaqtaq, mana riqsikuy munaq masinchikkunapaqhina Qichwa kayqa aswan pinqasqa kay, wakcha kay, sarunchasqa kay.

Perú, Bolivia mama llaqtakunapa, hatun kamachiq qillqankunallapiqa, qichwawan kastilla simipas sayapanasqa rikurichkan, chaninchasqa, llapan runa rimananpaq kamachisqa, ichaqa manayá hinachu, muspaylla, muspay[17].

Kunanpas, haykaqpas manayá ima kasqantachu pipas qawariwanchik, aswanraq chay sunkasapa awqa runakunapa chayamusqan qipamanta pisipaylla pisipaspa qaqapapurqanchik. Sichus chiqan Qichwa sunquyuq runakuna llaqtanchikkunata umallinman chayqa ichapasraqchá maymi kananpi Qichwa kawsay sapinchiktaqa churarqunman, chaymanta sumaqta ñanchakuspa qispisqa purinanchikpaq. Ichaqa manayá hinachu, manataqmi hinapastaqchu kanqapas.

Ichaqa musuq wayrakunam muyuykamuchkan, allillamantam Qichwa ñakariypachamanta Pachakuti puririmuchkanña. 

QAWARISQAY QILLQAKUNA

Bolivia. 2009. Constitución Política del Estado.

Ministerio de Educación del Perú. Ley General de Educación No 28044.

Ministerio de Educación y Culturas de Bolivia.  2006. Ante Proyecto: Nueva ley de Educación “Avelino Siñani y ELizardo Pérez”.

Naciones unidas. 2007. Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas.

Naciones unidas. Convenio 167 de la OIT.

Perú. 1993. Constitición Política del Estado.

UNICEF y FUNPROEIB Andes. 2009. Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina.

PALLTANKUNA

1: Atlas sociolingüístico

---

[1] Willkarunapa qillqasqan, Michigan, ritiy wichay pacha, 2012.

[2] Kunan: Ecuador, Colombia, Perú, Bolivia, Chile, Argentina. Astawan yachanapaq tukuyninpi kachkan huk siqi qawarinapaq.

[3] Inkakunapa tiyanan uchuy llaqta.

[4] Wakinpaq pichinchu, pisqu kikillantaq.

[5] Yaqapaschá 7 hunu runakuna.

[6] Sinchi aska, mana ñawinchay atina qillqakuna.

[7] Perú, reforma educativa 1972,  con Velazco Alvarado. Bolivia, Reforma Educativa 1994,  con Sánchez de Lozada.

[8] Machasqa runapa umanhina muyuchkan.

[9] Mana munayniyuq.

[10] Mana purinchu, mana huntakunchu.

[11] Yaku + unu.

[12] Kasqallanpi tukuq.

[13] Mana llaqtayuq runakuna, hawa llaqtamanta hamuqkuna.

[14] Wakinkunaqa: tukuy, lliw nispa nillankutaq.

[15] Ichaqa, huk karu llaqtakunapi achka runakuna yachachkanku.

[16] Utqaylla tukurqapunku.

[17] Mana chiqan kawsay.