MAMAYPAQ, ARRIERO TAKI,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

Aman mamallay waqallankichu,

Paqarillansi kutirqamusaq,

Minchallawaysi chayarqamusaq.

Awaki awa, puchkaki puchka,

Mamachallayqa uywakuwasqa,

Quri qullqillam wawayqa nispa.

Wasiy punkupi lambras sachalla,

Qamña mamayta rikuykapuway,

Qamña mamayta llantuykapuway.

Tukuynin

Chayta, chayta yuyarispam,

Waqay, waqay purichkani,

Chayta, chayta yuyarispam,

Putiy, putiy purichkani.

Puchkahina muyuykuspa,

Qaytuhina mana tukuy,

Kaypiñataq, wakpiñataq,

Pallayhina kancharispa,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayawa, ayawayaway, ayawayaway,

MI, Ayamarqay killapi, 20, 2010.

AZANGARO - PUNO Sunquypi Timpun

Munasqay llaqta, kunanraqmi yuyarikuyki, qamta yuyarispaytaqmi sapanka yachaywasipi riqsisqay wawakunatapas, taytamamakunatapas, yachachiqkunatapas yuyarikullanitaq. Manam qunqaykichikchu, kanqachá punchaw kaqmanta tinkurinakuspa aswanraq kallpachakunapaq. Chayqa uk kutikamaña.

AZANGARO - PUNO sunquypi timpun.

QURPUNA, Wawqiykunata yuyarispa

Qurpunapi wiñay kawsaymanta

(Ñawpa Willay)

Machunchikkunam willakuqku, ñuqamanñataq taytay willawarqa.

Sichus pipas wañun chayqa Qurpunamanmi ripun nispa.

Qurpunaqa hatuchachaq riti qatayuq urqus, chay uku chawpipis munay qucha kachkan, muyuriqninpitaqsi qatiqatilla hunta wasikuna. Chaypis musuq wiñay kawsay tarikun. Chay yuyaywansi runakunaqa mana wañuytaqa manchakuqkuchu, aswanpas sumaqta suyakuqku.

Ichaqa manasyá may machaymanpas yaykurquna hinallachu, manataqsis llapan wañuqkunachu chay qurpunamanqa yaykuyta atinku, wakillankus waqyasqaqa kanku.

Qurpunaman chayanapaqqa karuraqsi purina, chay ñan chiqanpitaqsi tukuy imaymana sasachakuykuna rikurin. Chaykunataraqsi wasapana, atipana qurpunaman chayanapaqqa. Mana atipaqkunaqa maychus chayllamantas kutinpunku kay pachaman ñakariq. Atipaqkunatataq Qurpuna kampanas tan lan, tan lan nispas waqyaykamuchkan.

Richkansi, richkansi wañukuq runaqa, chayllapis qunqayllamanta -qiqiriqiqíííí, qiqiriqiqíííí, kankakuna/utulu uyarikun, chayman qayllaykuptinqa chaptakachaspa, chakaykuspa mana purinanta saqinchu.

Wañukuqqa imaymana munasqanta qipiykukuspas, maymi purina ñanta wayralla purin, mana pisipaspa.

Imayna runas karqanchik chaymanhinas imaymanapis rikuriwanchik. Allin runa kaspaqa utqayllas chay kankayuq pampatapas chimparqurisunman. Ichaqa manasyá chayllachu, chimparqurispaqa mana tukuysi ñanqa chutarikullantaq.

Purinsi, purinsi, chayllapis karumanta allqukunañataq chinkariqraq anyaykamuchkanku, allwaykamuchkanku, chayqa allquyuq pampamanñas.

Sichus kawsachkasparaq Ariqipay puriq runakunaman mana tulluchakunata allqukunapaq apachikurqankuchu chayqa, piñallañas allqukunaqa kaniykuspa, kutuykuspa mana chimpananchikta munanmanchu.

Allquyuq pampata wasaparuspaqa yaqañas kuchkan ñanpiña. Manataqsi ñanqa tukukunchu.

Chayñachá, chayñachá nispasyá Qurpuna puriqqa atipakun, chayllamansi Mapa mayumanñataq qayllaykun, karumantaqa piti qaytullas rikurichkan, mana manchay, chaypas imayna runas kay pachapi kasqanhikmantahinas, achuykuptinchikqa pisi yakunullayuq, utaqchá may sinchi hatun pipu mayu mana chimpay atina.

Chay Mapa mayuta mana sasachakuspa chimparqunapaqqa, kawsachkaspas Ariqipay puriq runakunaman qaytukunata suchikuna. Chaywansi paykunaqa Mapa mayupi chakata ruratampuqku. Chayraqsi mana ñakarispa utqaylla Qurqunamanqa chayarqunchik, manahinataq chayllamanta kutinpunchik kay pachaman ñakariq huchanchikpa sayayninmanhina.

Sichus, kay pachapi allin runa karqanchik chayqa, ñanpas sumaqllatas chutarikun, utqaylla qurpunamanpas chayarquna, qurpuna punkupas kikillansi kicharikun, manataq ima sasachakuypas aswan rikurinchu.

Sumaqlla kay pachamanta ripunapaqqa manas kawsachkaspa mayumanpas hispanachu, manataq uywakunata chiqninachu, runamasinchikkunawanpas mana awqanakuspa, chiqninakuspa sumaqta kawsakuna.

Sichus kawsachkaspa mayuman hisparqanchik chayqa, wañuspas chay Mapa mayumanta hispayninchiktapas chikllananchikraq.

Chaynallataqsi uywakunawanpas: sichus kankakunata, allqukunata, michikunata chiqnirqanchik chayqa, manas paykunapas yanapawanchikmanchu aswansi chiqnipakuwanchik, Qurpuna ñan purinanchikpi harkawanchik, pisipachiwanchik.  

Kayhina willakuykunaqa sapa llaqtapipis kallantaqmi, ichaqa mana kikinchu.

Uk llaqtapiñataqmi kayhinata uyarillarqanitaq:

Runakuna wañuspaqa allpapa sunqupi pampachikunku, ichaqa chay allpa ukumantataqsi allin runa kasqanmanhina kaqmanta/wakmanta paqarimunku. Kaqmantas kutimunku ichaqa mana runahinañachu, aswanpas uywahina, sachahina, tikahina utaq pichinku/pisquhina, manahinataq huchasapa kundinakuspa kay pachapi chiqnisqa purinku.

Willaq: Eulogio Castillo Zamalloa.

WILLKANINA

Ninapa atiyninwanmi musuq kawsaypas paqarin, imaynachus kawsay wañuymantahina. Manachu Pachamamapi muhu churasqanchikpas ismurusparaq, wañurusparaq kawsayta wachan, payqa wañuyta yachan musuq kawsayrayku, chayna kikillanmi kay pachapi imapas Willkaninapa atiyninwan kutin.

Chaymi sapa wata musuq Willkaninata suyakunchik, astawanraq allinlla musuq watapi kawsakunapaq, allin sunquchasqa, yuyaychasqa, huntasqalla, qalilla purikunapaq.

Ninawanmi huntasqa runakayta aypanchik, chaymi yuyayninchikpas, iñiyninchikpas, kawsayninchikpas, rurayninchikwan munay tinkisqa qaqalla kancharin, kallpacharikun allinllapuni kay pachapi purirukunapaq.

Ninaqa Tayta Intipa, Illapapa, tukuy kanchaqkunapa ayllunmi, manachu quripas Pachamamapi nina rawraq wañunpi, puranpi rikurin.

Imaynam yakunupa[1] munayniyuq, chaynallataqmi ninapas imaymana kallpachaq, kutichiq, murayachiq, uk kawsaypas paqarichiq. Chayraykum hinantin ñawpa runakunaqa Willkaninawan kawsakuyta yachanku.

Tiqsi muyupi ñawpa runakunapaq, kunanpacha ñawpa chawchinkunapaqpas, may riqsikunam, may unanchanam ninaqa. Chaymi imaymanata ruranapaqpas ñawpaqtaraq ninata hapirachispa qunpurikunchik, mana qayqawananchikpas, ima millay wayrawanpas mana tinkunapaq. Imaynam Qichwa runakunapaq Willkanina kikillantaqmi wakin runakunapaqpas, imaraykuchus chayta astawanraq yacharqusun.

Ninaqa Apunchikkunaman achuykachiwanchik, sumaqllata rimanarikunanchikpaq, chaywantaq runakayninchik Pachamamawan qiminasqa, yachanasqa taklla kawsakunapaq.

Ninapim Apunchikkunaman haywakusqanchikpas, ima mañakusqanchikwan kuchka allin samaypi tukuspa chayan, chayraq allin huntasqa, chaskisqa, Willkaninaqa:

·      Pachamamata hampin, imaymana qilli wayratapas, qupakunatapas pichaspa,

·      Kikillantataq runakunapa kurkunchiktapas, ukunchiktapas chuyanchan,

·      Ukunchikpi, hinallataq Pachamamapi allin qapay kallpakunatapas rikcharichin, tinkunachin ima,

·      Runakunata allin iñiyninchikpi ñanchawanchik, aswanraq huntasqa kikinchikpi takyanapaq,

·      Ninaqa Apukunata waqyan sunquchawananchikpaq, yuyaychawananchikpaq, kallpachawananchikpaq.

Qichwa runakunaqa Ninapi iñispapuni kawsakurqanchik, chayraykum sapa wata Pachamama samay wichaypi Willkanina raymita rurakunchikpuni. Arí wakin llaqtakunapita mana piqpa riparasqan.

Chaymi kay qillqapiqa, machunchikkuna imaynam rawraq ninapa kallpanpi, yachayninpi, atiyninpi iñisqanmanta, allin kawsaypi puriy yachachiwasqanchikmanta rimarisunchik.

Willkaninapi kallpachakuspa kawsay

Arí kachkankum, waki wakin llaqtakunapiqa may sumaqtam quchurikunku, llaqtaypipas yachaykum, ichaqa mana kikinchu sapa ayllupi ninawan kawsayqa.

Kantaqmi mistiyasqa runakuna mana ninapi iñiqkuna, paykuna ukupiqa kaynata rimanakunku: “ama ninawan pukllaychu, paqtataq”, chaymi chay uk yuyaqniyuq runakunapaq ninaqa: ñakariy, wañuy, imaymana taqmay, supaypa wasin.

Ñuqanchikpaqtaqmari mana hinachu.

Imaynam llaqtanchikkunapi ninawan kawsay

I

Uk watan Ururuma aylluta, Putuqsi llaqtapi kachkaspa watukuq rirqani, chay kutiqa awaykunamanta yachaparispa, tukurispa purichkarqani, chaymi 23 punchaw tutapi, qasa wichay pachapi, hinantin ayllukunamanta waynawaynan warmi, qari qarpiyaykuytaña chayarqamunku, chaypitaqmi urqukuna pachanpi sinrurinrulla, qutuqutu churarqukuspanku Nina hapichiyta qallarinku, hinamantaq urqu kanayta qatiykunku, kanastin, kanastin urquta wichayta puririnku, sumaqllataña ninata apariykuspanku, runapas kanmanhina.

Chay tutan urqukuna sumaqllataña hinantin Pachata kanchariykun, quñiykun, qumpuykun ima, chayta rikuspataqmi ayllu runakunaqa kusirikunku, qachwaykunku musuq pachata, musuq kawsayta mañarikuspanku.

Nina rawray tukurqarapuptintaq, allimanta allimantataq rawraq puka sansa chiryarqapuspa yana killinsaman tikrarparin, chaymantataq uspalla tiyarqun, 24 punchaw achikyayninpaqqa yanalla urqukunaqa, llakipipas tarikuchkankumanhinaraq yana llika qataykusqa qiparqapunku. Ñawpariq parawantaqmi sumaqllataña ichukunapis, imaymana yurakunawan kuchka chikchirqamunkupacha, qumir pachawan pachallikuspa, utqaylla tikarqunkupas, rururqunkupas. Chaymi ñuqanchikpaq musuq kawsay, Pacha tikray.

Chayna kikintataqmi wakin ayllu masikunapipas chay tutaqa urqunkuta rawrachinku, arí atipanakuypas kanmanhina.

II

Uk llaqtakunapiqa ninata uywaspa tutantin qachwaykuspa, achihanku, illarinku. Chaymi sutin musuq Nina raymi. Chayqa hinantin Bolivia suyupi aswan riqsisqa. Waki wakin karu ayllukunapipas kanmi.

Qasay wichaypi, Inti raymi killapi, watanwatanmi Tiyawanaku hantun iñina kanchapi, Bolivia mama suyupi hatuhatunta quchurikunku, 20 puchaw tutantin ninata uywaspa achihanku tayta intita suyaspanku, tayta Inti lluqsimuytataq, may kusikuywan tukuy sunquwan imaymana anqusuta haywarinku, takiykuspa, tusuykuspa, chaynatan musuq wata qallarin.

Kay raymipiqa tukuy tuta ninata rawrachispa achikyanku, illarinku, qunpurikuspa, qapacharikuspa, challariykuspa, tinkarikuspa, llapan runam Willkaninawan armakunku, qumpuykukunku, hampikunku. Ninapa samay kawsayninta chaskinku, allinlla watantin riwananchikpaq, chuya yuyaylla ruranapas purikunapaq.

Kunan qipa wiñay runakunarí llaqta ukupi imaynatam musuq nina raymita ruranku, ichapas allin ichapas mana allin, paykunaqa wasim punkunkunapi ninata hapirqachispa chayman imaymana tantankunata wikchuykuspa kanaykunku, mayninpiqa chay qusñiwanpas hiqipaspa wañunkupaschá. Yuyayninkupiqa arí allin kachkanpas, mawka kawsayta musuqwan murasun nispa. Chayraykum tanta pachankunata kananku, musuqta rantinankurayku.

Chayta rikuspankutaqmi wakin karu runakunaqa: -imananmi chay runakunawanrí, umamuyuchu kachkanku imaynataq, imaynam ninawan pukllanku, manachu yachanku Ninaqa imaymanatamá ruparqapunqa, wañurqachinqa, samasqanchik wayratapas qillichanqa nispa, tukuy imata rimapakunku, taltupakunku. Yachasqanchikpashina paykunaqa uk yuyaywanpuniyá kawsanku.

III

Wakin karu llaqtakunapipas Nina raymiqa kanpuni, karqapunim, ichapas kikin yuyaywan, kikin sunqulla. Maya, Astika nisqa runakunapas ñuqanchikhina kasqankurayku allin chakra puquy kananpaq ninata raymichankum.

Wakin sachasacha llaqtakunapipas allpa miskiyananpaq, kallpachakunanpaq, allin tarpuy kananpaq, mikuykuna puqunanpaq, sachakunata witurquspa kanaykunku.

Llaqtaypipas chakramanta mikuykunata uqarirquspa, Pachamama samankama, imaymana yurakunata, sara, riwu, siwara tullukunata huñurquspa chakra chawpipi ninata rawrachiyku, chay muyuyninpitaq tusuykuspa, takiykuspa, pukllaykuspa raymichakuq kayku. Chaymi kay wichaypiqa hinantin chakrakunapi ninaqa munayta kawsarin, pachamamapas kusirikullantaq.

IV

 Aswanpas Hindú runakunaqa Ninata unanchallankutaqmi munakuywan qawarinku, ninaqa imaymana atipayniyuq yanapakuq nispa, chayraykum paykunapis ninawan kawsakunku, wañuqninkunatapas kawsaq ninapi kanaykuspa uspallantaña mayukunaman wichiykunku. Paykunaqa aswanmi yuyaychawanchik, imaynatam ukunchikpi ninata uywana allin sumaq runa kanapaq nispa. Chaymi imaymana mana chanin kawsayta wikchuna, musuq kawsay uywanapaq, kay pachapi allin kawsaylla mirarinanpaq, nispa.

Paykunapaqqa kansi wawakuna ninayuq paqariqkuna, allin yachayniyuq, wakintaqsi allimanta ninankuta tarisparaq hapichispa llamkaywan, humpiywan qispichinku.

Ñuqanchikpis manachu imaymana tinkakunapi, haywarikuykunapi, imaymana munasqanchik chaninchakunanpaq, ñawpaqtaraq ninapi armakunchik, qunpukunchik, chayraq Apukunamanpas, Pachamamamanpas anqusuta aypaykachinchik. Chaynapim sumaqta chaskikunku nispa. Arí wakinkunaqa kawsaq ninaman churaykuspa kanaykunku, wakin yachaqkunañataq sansapi pampaykuspapas. Sapa llaqtapiyá maymi yachasqankuta rurakunku.

Manam riki imapas yanqa rurarquyllachu, chaypaqqa kanmi riqsisqa haywarikuna pata utaq kuchu, llaqtaypiqa Qunana pata, chayqa tarikun qaqa patakunapi, urqu patakunapi, utaq machay qayllakunapi, machay ukupipas, manam chayllapaschu, wakin haywarikuykunaqa chawpi tutallapi ruranku, wakintaq tuta, wakintaq achihaypi, ichapas chawpi punchaw.  Chaymantapas yachana ima punchawpi rurayta, mana sapa punchawchu chaypas yuyaychasqa punchawkunallapi rurakun, imapaqsi rurakun chaymanhinallataq allchakunapas.

IV

Manayá chayllapaschu, mayninpiqa ima llakipiña kaspapas, maytaña chusanapaqpas, wayraña unquchiwaptinchikpas, pachamamaña hapiwaptinchikpas Ninapi, sansapi qunpuykukunchik, qapachikunchik, mayninpiqa ninallawanpas qaqmaykukunchik, chaywan hampiykurikuspa allin imapas rinawananchikpaq. Mikuykunata uqarispapas manaraq waqaycharquspa sumaqta qumpuykunchik, rimaykunchik.

Tukuypim ninataqa apaykachanchik. Sapa wata, sapa kuti, llamkay, raymikuna qallarinapaqpas, tinkarikuspapuni, qumpurikuspapuni. Ninaqa manam waykunallapaqchu, tukuypaqmi allin.

Astawan yuyaycharikusun

Imaraykutaq ñawpa chawchi runakunari sapa wata willkanina sutinpi raymichakunku, wakinkuna ichuta, chaki yurakunata, sachakunata mawka pachankuta kanaykuspanku, chaymantapas imaymana anqusuta Apukunapaq Ninapipuni haywaykuspa. Ninawan quqmiykukuspa, armaykukuspa, imataña ruray munaspapas ninataraq rawrachinku.

Imataq chay Ninarí:

Ñuqanchikpaq Ninaqa uk runapas kanmanhinam, mayninpitaq may manchana, may munana, quñiq kancha musuq kawsay wachirichiq. Mana ninawan llaqtanchikkunapiqa manachá kawsay kanmanchu, ninam kanchawanchik, ninan quñiwanchik, ninataqmi mikunata chayachispa quncha patapipas uk ayllullata uywawanchik, tatapipas kanchaykuwanchik, chiripipas quñiykuwanchik, ninaqa kawsayninchik qispichiqmi.

Manachu machunchikkuna, awichanchikkuna qunchapatallapi sapa achihay, sapa tuta wawankunata uywakuq, yachachiqpas kanku. Chaypitaqmi kawsayninchik puqurin, puririn, qispirin, mastarikun. Purisqanchik ñanpiña chinkaspapas sichus karupi ninata, qusñita rikuruspaqa chayman kusisqa purinchik, atipakunchik, achuykunchik. Ninaqa ñuqanchikpaq kay pachapi willka intinchikmi, mana paywanqa imataq kawsanqa, imataq huntasqa kanman.

Ninawanmi runaqa Apunchikkunawan rimanakunchik, ninapim munayninchik huntasqa Apukunaman chayan, ukunchikpi ninawantaqmi runapurapas aswan sumaqta kawsakunchik. Pachamamawanpas taklla, llampu sunqulla, huntapanakusqa, mana saruchanakuspa uywanakunchik. Pachamamata ninata riqsikuspapuni, imaraykuchus paymanta imatapas uqarispa mikunchik, allin samaytapas tarinchik, wawankunahina uywasqa kanchik.

Ninapa akchiyninwan, quñi samayninwan, qapayninwan, illariyninwanmi allin kawsay puqurin.

Wakinkunapaqqa: Ninaqa aswan millay manchana, wañuy apamuq, imaymana llaki mirachiq. Chayraykum paykunapaqqa ninaqa ninalla.

Nina mana kanchayuq kanmanchu, akchi, quñi kanmanchu mana ninawan.

Ñuqapaqqa manachushina, ninaqa kanchataq, quñintaq uklla, icha kanmanchu nina mana quñiq, nina mana kanchaq.

Ninaqa kawsaspa quñin, kanchan ima, manahinataq chiri, chuchu kawsay. Kanchay, rawray, akchiy, quñiy, rupay, ratay ichapas uk nina nunalla.

Imanaptinmi hinantin ñawpa chawchikuna ninata unanchanku

Ñuqanchikpaqqa imaymana kawsayninchik qispichiqkuna kanmi, chaykunami aswan riqsisqa, unanchasqa, ichaqa mana karunchasqachu, nitaqmi yuyayllapichu, aswanpas kawsaqmasinchik ayllunchik. Chaynan Willkaninaqa unanchawaqninchik musuq kawsayman kallpachawaqninchik, chayraykumi sapa wata, utaq munasqa pachapas paywan rimanakuspa imaymanata rurakunchik, wakinqa armakunchik, yuyaychakunchik, sunquchakunchik, unquspapas imaymanawan qapachakunchik, qunpukunchik. Chaymi sunqunchik pachamamahina musuq kawsayman kicharikun, chakrakunapas, urqukunapas murayta yachan, munayta puqun, runakunahina Willkaninawan samaykusqa.

Imaraykum kawsay uqariy, allpa purmay, chiri pacha wichay chay willka nina raymi rurakun.

Llaqtanchikkunapim watamuyu imaymana rurananchik, kawsayninchik unanchaq, kamachiq, chayta qatispataqmi ima kasqanta imatapas ruranchik, manahinaqa ima champamanchá urmaykusunman, sasachá kanman kawsayninchik. Chaymi llaqtanchikkunapiqa mikuykunata pallarquspa, waqaycharquspa, chakra samay, purmay wichaypi Willkanina raymichaypi puririnchik. Chaywanmi runapas, allpapas kallpachakunchik, musuq kutipumchik, chaymantapas miskichakunchik, imaynachus mama kukuta hallpaykuspa tuqrawan miskichakunchik kikillantaq. Sichus manaraq mikuykunata waqaycharuspaqa manam ninaqa minkasqachu, nitaq imapas  chakrakunapiqa rurakunmanchu.

Imaraykum wakin yachaqkuna ninapipuni apukunaman anqusuta haywarinku

Arí ninapi kanaykuspa, kankarisqa anqusuqa munay qapayniyuq, chayraykuchá apukunaqa chayna mikunata astawan munanku.

Matiparisun:

1.- Chiri kawsay, pantay kawsay mana atipawananchikpaqmi Willkanina  unanchawanchik. Mana ninayuq paqariqkuna, ukunchikpi ninanchikta maskaspa rupachinanchik, kawsarichinchik, ninanchikwan tarinakuspa chila yuyay qispinchik, chaywantaqmi may munayniyuq, yachayniyuq, rurayniyuq tukupunchik. Sichus ukunchik nina hawapacha ninawan tinkuspa huntasqa qapaqyan kay pachapi allin kawsay mastarikunanpaq.

2.- Runakunaqa manchaylla kawsanku tayta Inti ñuqanchikmanta karunchakuptin, imaraykuchus chiripi, tutayaypiqa imataq kawsay.

Chayraykum Tayta Inti qayllayninchikmanta karunchakusqanrayku, pay munakuywan yanaparinapaq, raymichakunchik, munasqanta haywarispa, imaymanata qapaykachispa, kusisqalla utqay kutirimunanpaq, wawankunata yuyariwananchikpaq, mana chiri tutayaq pachapi muchunanchikpaq. Chaypaqmi sapa wata Willkanina saminchakuyta rurakullanchiktaq.

3.- Kawsayninchik ukupiqa, allin musuq kawsayqa sasachakuymanta paqariqmi. Imaynam punchaw tutamanta kutin chayna kikillantaq. Hinantin Qichwaymara llaqtakunapiqa yawarwan chaqchuchaqchurisqa Pachamamapas allinman tikran. Chaywanmi allpa taknirayan, qaqa tiyaykun, allinta puturinanpaq.

Ninaqa atiyniyuq, munayniyuq chakranchikpaq, runapaq, uywakunapaqpas, hinallataq allin kawsay kananpaq. Ninaqa hampiwanchik, imaymanamantapas amachawanchiktaq.

Chayrayku ñawpa runakunaqa Ninapi iñirqanku, Ninawantaq chakrankuta hampiq, kallpachaq kanku, kaqmanta allpa kawsarinanpaq. Yuyayninchikpiqa wañuymanta musuq kawsay kutimun, imaynachu muhupis ismuspa musuq mikuyta wachan kikillantaq, chay yuyaymi iñiyninchikta, kawsayninchikta kallpachanchik.

Qichwaymara kawsayninchikqa watamuyupi ñanchakuspa purín, chayta qatipaspan, ñawpanchikkunapa yachayninta yuyarispa imapas allin puchukayman chayan.

Manachu tarpuyta tukurquspa, muhu churasqanchik kawsayman tuqyarquptin kusikuywan, takiykuspa, hallmapi, kutipapi, qurachaypi uywanchik, killankillan rurunankama, chaymanta puqurquptintaq uqarirquspahinalla allpata samachinchik, purmachinchik, imapaq, kaqmanta musuq kawsay tarpunapaq, imaymana chaki yurakunata urqunpi ichukunata, yunkanpi sachakunata kanaykuspanchik, chaywan pachamama kallpachakunanpaq, qapaqyananpaq.

4.- Ninawantaqmi sumaqta qapachikunchik, qumpuykukunchik, paypa munayninwan sumaq hampisqa kanapaq, mana ima layqasqapas chayawananchikpaq. Ninapa quñiyninwan kallpachakuspa, kanchayninwan tikancharikuspa huntasqa purinapaq, chuya yuyay, kusi sunqu, wayra puriylla purispa kay pachapi kawsanapaq.

---

[1] Yaku + unu, uk yuyaylla.

PABLO NERUDA Harawiqta 39 wataña wañusqanta yuyarispa.

XX Harawi

(Pablo Neruda)

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Qillqaymanmi kanpas: Tutaqa chaskachasqa kachkan, karupitaq, anqas quyllurkuna llipipin.

Tuta wayrataq hanaq pachapi muyuntaq, takirintaq.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Munakurqanimi, mayninpiqa paypas munakuwarqan.

Kunanhina tutakuna marqayniypi lulurqani.

Pasaqtan muchaykurqani hanaq pachaq pachanpi.

Munakuwarqan, mayninpi ñuqapas munakuqmi kani.

Imayna mana munaymanchu karqa chay chinkariq hatun ñawinta.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykunata qillqayta.

Manami yachanichu, sunquymi waqan,

Chin niq tuta uyariy, astawanraq chin mana paywan.

Rimaytaq nunaman urmaykamun imaynam sulla qachumanhina.

Imañam ququn munayniyta manataq paypaq waqaychanichu chay.

Tutaqa chaskachasqa kachkan, paytaq mana ñuqawanñachu.

Chayllami chay. Karupi pichá takichkan. Ichaqa karupi.

Nunay manapunimi takchu pay chinkachisqaymantapacha.

Achuykunaypaqhina ñawiy maskakacharin.

Sunquy maskachkan, paytaq manaña ñuqawanchu.

Kikin tuta kikin sachakuna yuraqyachiq.

Ñuqanchik, qayna kaqkuna, manam kikinñachu kanchik.

Manañami munanichu, chiqaymi, ichaqa mayta munarqani.

Rimayniy wayrata maskarqa rinrinta llamiykunaypaq.

Ukpa. Ukpañachá. Imaynami ñawpaq muchayniypahina.

Rimaynin, kanchaq kurkun. Chinkariq ñawinkuna.

Manañami munanichu, chiqaqmi, ichaqa munachkaniraqchus.

May pisillami munanakuy, aswan karutaq qunqay.

Kunanhina tutakunam, marqayniypi uqllaykurqani. Nunay manapunim takchu chinkachisqaywan.

Kayllañapas paypa ñakarichiwasqan kanman chaypas, kaykunallañataq paypaq rimaykuna qillqasqay kanman chaypas.

Tikraq: Willkaruna