Uyayta Qawariykuwaq

Imaraq arí, chaynan kay pacha kawsay tarikuchkan, wakin mana rikuy munasqa, mana uyarisqa wakchayaypi ñakarinchik, yarqaypi, chakiypi. Pim chayta yachanman, wakchayasqa wakchakunalla qaqahina, mayuhina chinllapi muchuspa, alliyá qaparinpas, waqanpas ichaqa manayá kuyapayakuy kanñachu. Kunan qipa kawsayqa may waqllisqa. Ichaqa chay wiqikunamanta, musuq kawsay hatarimunqa, musuq ñawipi, musuq simipi, ninahina, wayrahina kancharimunqa. Imataq mana atina, wakchakaypas tukukuqllam. Munaytam wawqinchik runakuna sunqunkupa kunkanpi takiykamunku, Qichwa siminchikpi may munayta uyarikun. Kawsachun Qichwa kawsayninchik.

KACHARPARI

Ripukuqllam kanchik arí, paqarimusqanchikmantapacha uk ñanta hapiykuspa mana samarispa purinkichu. Kunan wasinchikpi, llaqtanchikpi paqarinrí maypiraqchá, mincharí imaraqchá. Hinam riki, wakinpaqqa may llaki ñan chutarikun, imaraykuchus taytamamanchikta saqiykatamuptinchik. Chayna karupi tarikuspañataq paykunata yuyarispa waqaylla waqaspa kawsanchik. Mayninpiqa munasqanchik yananchik mana ripukuyta munaptin sunqu llikisqa ripunchik, wakin mana kutimuq. Puriqmasinchik kukachata kaniykuspa, taputapurikuspa allinlla purikunapaq, imatapas muchuspa atipanapaq. Chaynatam llakiy llakita wawqinchik Joselo Carvajal takiykapuwanchik.

PURIQ MASILLAY

Llaqta masiypa kunkachanpi llaki llaki takichata uyarirquni, chaywantaq yuyarini paqarisqaymantapacha puriqmasiy kumpaykunata, imaraykumana uk punchaw munasqay sipaskunata, pasñakunata, imaraq kawsay. Qamkunapaq tukuy sunquywan PURIQ MASILLAY takichata churaykamuni.

Willkaruna,

QICHWA YACHACHINAPAQ

KAWSAYNINCHIKPI SUNQUCHAKUSPA QICHWA YACHACHINAPAQ

Puywaymantapacha, sunqu ruruymanta  munakuyninta, yachayninta chirma chirmarispa Pachamama mamanchikpa sutinpi, kawsayninchik munakuq runakunapaq, unay watakuna puquchisqay qillqata haywarimuchkani. Icharaq Qichwa kawsayninchikta yachachinapaq, chaninchanapaq allin kanman. Willkaruna,

Michigan, para qallariy wichay 2010

QHICHWA YUYAYWAN QILLQAYTA, ÑAWINCHAYTA YACHACHINAPAQ[1]

QALLARINAPAQ

Ñawpaqtaraqmi: Apunchikkunawan, Pachamamanchikwan, Ñawpanchikkunawan, llapallanta waqyarikuspa rimaykanakusun. Paykunapa qapaq sunqunta, kuski yuyayninta, mana pisipaq kallpankuta mañarikusunchik, ima rurasqanchikpas aswan allinraq kananpaq, icharaq kusi kawsay llamkayninchik qallariymanta tukukuyninkama wichirimunanpaq. Chaymantapas makinkuta, kallpankuta ñawinkuta, tukuyta may munakuywan mañarikusun, paykunapa yanapayninwan, munayninwan imapas utqay rurasqa rikurinanpaq. Chaypaqqa sapakama kawsayninchikmanhina, yachasqanchikmanhina, kuka kintuwanpas, chuya unuwanpas, aqawanpas, ima qapachiwanpas qunpurisun, saminchaykusun, tinkaykukusun, challaykusun.

Sichus, mana ñuqanchik ima kasqanta rurayta atisunmanchu chayqa, ayllupi kuraq yachaqkunata minkarikamusun. Paykunawan kuchka munayninchikta haywarisun, aypaykachisun, chayaykachisun.

Manayá chayllachu. Aswanpas sapakamanchikmi sunquchaykukuna, chaypaqmi ñawinchikta wisqaykuspa ukunchikman kutirikunanchik, chaypimi kikinchikwan sutinta rimanakunanchik, kusi sunqulla, chuya yuyaylla, mama imata michakuspa imatapas ruranapaq. Manami riki imapas mañakusqanchikraykullachu rurasqa rikurinqa,  sichus sapaykamanchik imaymana munasqanchikrayku astawanraq kallpachakuspa llamkaptinchikmi aswan atikunqa. Chaymi nin: kusi sunqu, chuya yuyay, atiy kallpa, mana qawanakuspataq imatapas rurarquna, machunchikkunapa nisqanhinapas: wañukuq runa hinalla.

Saminchakuy tukuyunapaqtaq, masinchikkunawan, llamkaqmansinchikkunawan, piña kaptinpas, achtawanraq sunqucharinakusun, imapas manami sapankanchik munasqanchikraykullachu rurasqaña rikurinqa, achwanmi uk runahinalla: uk sunqulla, uk yuyaylla, uk kallpalla, imatapas minkapi, aynipi, waykapi, makipura rurarquna. Chayna kaptinqa manami ima sasachakuypas pisipachiwasunchu, imapas ruray atinalla kanqa. Chaypaqqa kintunaykukusun, kukata haywarinakuspa hallpaykusun, kaqmanta napaykanakusun, rimanaykukuspa riqsipaykanakusun, kallpata qunarikusun, iskaynin makinchikta haywanarikuspa, pañaman lluqiman awaykunakuspa, kusi kusi marqanaykukuspataq tikancharinakusun. Chaymantataq, Wahuspa, wankaspa, takispa, tususpa, haylliykuspa maymi llamkananchikman kutiykapusun.

Tukuyninchik paskariy, imaymananchik tinkuchiy, mastariy, huntasqa yachanapaq

Allin yachayta hapinapaqqa, qispichinapaqqa, manami kulluhina tiyaspallachu hanaqpachamanta imapas urmamunanta suyasun, nitaqmi umallanchikchu yachay qispichinapaqqa llamkanqa. Achwanpas tukuy kawsayninchiktami churana, kicharina, paskarina, mastarina, rimanaykukuspa, yanapanaykukuspa imapas utqaylla atiparunapaq.

Yachayqa ukunchikpimi kachkan, sunqunchikmantapachami paqarimun, puririmun, chaymi kuraqninchikkuna nin: ñuqanchikqa sunqunchikwanmi yuyaychakunchik, sunqunchikwantaq yachanchik nispa. Hinaqa, hinayá, ichaqa manayá hinachu. Achwanmi sunqunchik tukuyninchikta: ñawinchikta, makinchikta, siminchikta, rinrinchikta, sinqanchikta, qallunchikta, chakinchikta, umanchikta, tukuy imaymananchikta kallpacharin allin yachaq kananpaq. Wawakunaqa imaymanankuwan imaymanata ruraspankumi yachaysapaman tukunqaku. 
Chaypaqmi, tukuyninchikta waqyarisun, minkarisun, yachay atipaypi yanapawananchikpaq:

Puywamanta/ Sunqumanta	Makiman	Ñawita wisqaspa imaymanakunata hapisun,
		Imaymana yachaykunapi makichakusun,
	Ñawiman	Pachamamata ñawinchasun: puyukunata, sachakunata, quyllurkunata,
		Panqakunata ñawinchasun,
	Sinqaman	Ñawita wisqaspa qapaq yurakunata, imaymana qapariykunata muskisun,
	Simiman	Rimanakusun miski simiwan, takisun, pachamamapa rimayninta yachapayasun,
	Rinriman	Ñawita wisqaspa pachamamata uyarisun, uywakunapa takiyninkunata uyarisun.
	Qalluman	Imaymanata mikunata, chunqanata, upyanata mallisun/llamisun,
	Chakiman	Qala chakilla rumirumipi, aqupatapi, charanpi, lluskapi pitakachasun,
	Umaman	Ñawita wisqaspa sasachakuykunata tapunakuspa, pukllaykachasun, atipanakusun,
	Sunquman	Pachamamapa ñakarisqanmanta rimarisun, munakuywan qawanakusun

huntasqa qillqata munaspaqa qillqarimuwanki utaq yaykuy: 

MAMAYPAQ MUNAKUYWAN

PACHA MAMA MAMAY

Pachamama mamayku, munayniykita mañarikuspa, qampa pampachayniykiwan, kunan punchaw Mamakunapa hatun punchawninta yuyarispa tukuy sunquywan napaykukusaq.

Munasqa mamay EDUVIGES COLLADO willka sutinpi, Panaykuna mamaykunata, yanaypa maman mamayta, wawaykunapa maman mamayta, Hinallataq tiqsi muyuntinpi mamakunatapas riqsikuni, muchaykuni. Chayta nispa wasiy punku inkillmanta marqa hunta waytakunata pallarqamuspa, iskay makiy haptayninpi wiqiy unupi quchachaykuni, mamaykunahina mana maqiyaspa wiñaylla kawsakunanpaq.

MAMAYPAQ ARRIERO TAKI

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

Aman mamallay waqallankichu,

Paqarillansi kutirqamusaq,

Minchallawaysi chayarqamusaq.

Wasiy punkupi kuti lambraschay,

Qamña mamayta rikuykapuway,

Qamña mamayta llantuykapuway.

Yarqawan niptin, chakiwan niptiy,

Ruruchaykita mikuykachinki,

Sullachaykita upyaykachinki.

Awaki awa, puchkaki puchka,

Mamachallayqa uywakuwasqa,

Quri qullqillami wawayqa nispa.

Tukuynin

Chayta, chayta yuyarispan,

Waqay, waqay purichkani,

Chayta, chayta yuyarispan,

llakiy, llakiy purichkani.

Puchkahina muyuykuspa,

Qaytuhina mana tukuy,

Kaypiñataq, wakpiñataq,

Pallayhina kancharispa,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

MI, Ayamarqay killapi, 20, 2010.

MAMAYTA RIQSIYKAPUWAYCHIK

Mamaytaqa tarikurqani,

Llaqtan llaqtan purisqaypi,

Wasin wasin chayasqaypi,

Muchuypiraq, unquypiraq,

Pachamaman mamayqa,

Quri llikllawan pacharisqa,

Qasqunpi qullqi tupuwan tipaykusqa,

Mana pantay willka warmi,

Mamayqa manami mamallaychu,

Tiqsi muyu runapa mamanmi,

awapakuspa, puchkapakuspa uywakuq,

Qapaq sunqu warmi,

Mamayqa tasta kullu tapachapi uywakuwasqa,

Punchaw, punchaw sunqunta mikuyman tukuchispa,

Punchaw, punchaw wiqinwan yakunuta sutuchispa,

Awa kaspipi kawsayta awaspa.

Sunqunqa achihay miski quñi tantan,

imayna yarqaytapas tasnuq,

munaynintaq mana tukukuq kallpa,

imaynaña wawanmanpas aypaq, 

qunqasqapas mana saykuspa suyakuq,

imaynaña llakiwanpas mana pisipaq.

MI, Aymuray killa 2010.

KILLA MAMA

Maypiña kaptiypas, qamqa rikurqamuwanki, tarirqamuwanki, ayparqamuwanki. Wawaykiqa arí karu llaqtapi, mana riqsisqan runawan yachanaykukuspa, runapa wasinta wasichaykukuspa, iskayasparaq, pisipasparaq sapay purichkani.

Qam mamalláy amapuni saqirquwankichu, munay sunquykiwan uywaykullawanki. Akchiylla akchiykamuwanki mana tutayay llaki misturquwananpaq. Chuya yuraq yuyayniykiwan ñanchaykuwallanki.

Pisiña kallpay kaptinpas astawanraq qullqi makiykita haywarimuwaspa chutarillawanki.

MI, AA, 10-15-10

MAMA KUKA

Kaypimi mamay, kita wawayki purichkani, yarqaymanta, chakiymanta, llakipa atipasqan, mana kallpayuq, mana piniyuq wikchusqa. Maypimi kanki, sachan sachan maskaykuchkayki, manapunitaq tariykichu. Sapa ñan purisqaypitaq tapuykachakuni, manam pipas riqsisunkichu. Pitaq sacha mama kay llaqtakunapi rikusunki. Manaña tarispaymi, wakchay wakcha ñakarispa kawsachkani tuqaynillayta miskipakuspa, millpupakuni. Yuyakusqaymanhina, imaynachá kanpas, qunqaylla chayarqamunki. Qamwanqa, kusisqa kaqmanta kawsarini. Amalla saqirquwankiñachu.

MAMAY QASARILLA

Qamqa mamalláy, wayralla kaypiñataq,

ima munay chuya yuraq pachallisqa, suqullaña chukchaykipas.

Ay mamalláy, chayna rikuspaymi yuyarini:

Pallqa pampapi qachu chuñu pasita,

Punchaw punchaw Liwliqa wayra takita,

Maypiraq, tutan tutan añaschaq qachwanan chilulu.

Kay llaqtapiqa manami papachu masarisqa, aswanmi tukuy niraq runa: yanaraq, yuraqraq, qilluraq, pukaraq, hatunraq, uchuyraq, wiraraq, tulluraq, chaytachari hapirquspa ima sumaqta chuñuykunki.

Ñuqallaypas Qichwa wawayki,

Chullunkusqa chulluchaypas,

Rankachusqa punchuchaypas,

Hinantin runa qawarinanpaq,

chuchuy, chuchu purichkani.

MI, 11/03/10

PACHAMAMA MAMAY

Pachamama mamáy, willkaruna wawaykimi kunanpacha napaykamuyki, rimaykamuyki, sunquy kirisqa, chakiykiman kumuykuspa muchaykuyki.

Tukuy kawsaypa maman mamáy, yachaninkanpas, sinchi piñasqa tarikusqaykita, ñan chinkachiq wawaykikunapa chusaq musquy kawsaypi purisqankuta.

Yachay tukuq runakuna manaña maymanta hamusqankuta yuyarispa, waqllisqa sunquyuq, umankupa atipasqan ukpaqkama laqayayman aysaykuwachkanchik.

Manataqmi yachakunchu imapunis maskasqanku, maykamas chay chiqni qullqi rayku puriyninku chayanqa chaypas .

Ñuqaykuqa, ima quwasqaykikuwan kawsakuqlla kayku, qamwanpuni purikuq, munasqayki huntachiq, qampi sunquyuq, qamrayku maymanpas chayaq, qamwan kuchkan kunanpas ñakarichkayku, mana qamwanri imataq imapas,

Ukman tukusqa qayqasqa yuyayniyuq runakunaqa, samayniykita, yawarniykita, imaymanaykita puchukakunantapuni maskachkanku, imatataq uyarinqaku, imatataq rikunqaku, qullqipa muspayachisqan runakuna, atiyniyuqsi kanku, aswanraq ima munasqanku ruranankupaq,

Chay rurasqankuwantaq riti qataykita, chuya kawsayniykita chulluykachichkanku, ukuykita quñuchispa, sacha chukchaykita pilaykuspa, sunquykitapas uchku uchkutallataña saqirquspa, qam patapimi allqukunaqa maqanaykukuchkanku, chaykunami ñakariypi siquykuwachkanchik, qamwan kuchkataqcha ñuqaykupas wañuchkasaqku.

Maymantaraq hamurqaku, manachá qammantachu paqarimunkuman karqa, manami ñuqaykupa masiykuchu, chaynaniraq yana nuna runaqa pichá, may supay wasimantachá lluqsimurqanku, wañuylla wañuy maskaq, manaña ima nisqapas sunqun kutiriq, qasqun qapyariq.

Ñuqayku sacha sachapi, urqu wichaypi tiyaq wawaykikunaqa manami qullqita maskaspachu purichkayku, astawanpas qamwan kuchka sumaq kawsayllatami munayku, yachachiwasqaykiku ñanta purispa, yarqaypipas, chakiypipas, aychayki aycha, yawarniyki yawar, kanchayniyki, llantuyki llantu,

Chay raykumi mañakuyki, amapuni qampi yuyaychasqa runakunataqa pachaykipi pampaspa tukurquychu, aswanmi ukllapi huñurquwayku qamta amachaspa hatarinaykupaq, qamrayku wañuy yachanaykupaq,

Arí wakinqa mayuman tukuspachá, qaqaman tukuspacha, mana chanin runakunata allin kawsayman kutichimusun, paykunapas ñakarispachá imayna sumaq kawsay kawsayta yachanqaku.

Willkaruna,

MI, abril 8 2011,

MAMALLAY

Inti killa mamalláy, 

kawsay punchawman mitkachiqniy,

qapaq sunqu mamachalláy.

Tiqsi muyu huntaq munayniyuq, mamalláy.

Puchkataraq, awataraq, qurichaspa uywakuq, 

piñi piñi mamachalláy.

Wakcha kayta miniykuspa, 

kusi kusita allwiykuspa,

wawaykikuna qispichiq, 

sapan mamalláy.

Aqarapi

Yuraq sunqu aqarapi, 

llampu chukcha mastarisqa,

chusaqchaykuy llakisqayta, 

wakchakaypi waqasqayta.

Mamallayman chayarquspa, 

munakusqayta yuyaykachiy,

qunqayñataq qunqawanman, 

surpu tika mamachalláy.

Utupara, Allpaqmarka, 

Iduchaypa kawsaqmasin,

yana puyu puchkaqmasin, 

pallay lliklla awaqmasin,

wayta inti michiqmasin.

Pacha puyu lastarisqa, 

qamñamayá mamallayta,

aschatawan suyaykachiy, 

ripunan ñanta pakaykuspa.

Kukachalláy kintuchalláy, 

yunka rapi puriqmasiy,

hakullaña aparquway,

llaqtaykama pusarquway,

wasiykama saqirquway.

Ripuripuyñas mamachallay, 

mana piniyuq rikhurichkan,

manapuniña tariwaspa, 

wañuyllaña wañuruchkan.

MAMAY SARA

Mamay willka Sara,

Utuparapa warmi wawan,

Wanka pitusira mamay,

qapya yuraq sunqucha,

chila kulli ñawicha.

Mamay Sara,

Arwi arwiwan arwiykusqa,

Rata ratawan rataykusqa, 
Puyupa llantuchallanpi kawsaq.

Mamay Sara,

Quri kirawcha puñunayuq,

Pallay llikllacha waltanayuq,

Wayra maki ikaqniyuq,

Sulla ñukñu upyanayuq.

Wiñarquspataq, parwarquspataq,

Chayñakunapa takipayanan,

Kiwyukunapa tusupayanan,

Utuskurupa muyupayanan.

Kusikusi mana qasiq makicha,

Urqupi Wikuñahina mana saykuq chakicha,

Mayuhina mana sayaq sunqucha.

Kallpachasqam kanki,

Apukunapa samayninwan,

Aylluykipaq hankapipas,

Llaqtaykipaq mutipipas,

Muchuynin tasnuq.