IMATAQ MUNANAKUY

I. 

Pim, maymantam kanchik, maypim kawsanchik, chaymanhinam kay simiqa tuqyanpas, ima nisqanpas yachakun. Kunanqa imaynataq Qichwa llaqtanchikunapi munanakuy chaytamanta rimarisaq. 

Wakinpaq qaqa rumi, qunqayllamanta urmarqamuspa ukpaqkama nitikuq, sipikuq.

Wakinpaq mayu, purisqanpi musuq allpata tarispa kawsay paqarichiq,

Wakinpaq llantu, maypachas misturqukuspa manaña kacharikuq,

Wakinpaqtaq wayra, uklla hunyaykamuspa, qullachallanpi mikuy chaquq.

Wakinpaqtaqchá mana hapiykuna tika qapay, muskirinalla, qapaynillanwan huntasqa kawsay, chaychá kanman sasa aypana, mana tarina munay,

Maypim, imata ruraspam yanata tarikuna

Tika pallayta pallaspachu, uywa michiyta michispachu, pukllaqtunpalla pukllaspachu, ichari qunqayllamanta suwaspachu,

Manam maypipas tarinallachu, chaypaqqa puquruspa, wiñayta tukuruspa, imaymana rurayta yacharquspa, musuq kawsay rikurimuy wichaypi, takiykuspa, tusuykuspa, pukllaykuspa, qachwaykuspa tinkuna pataman, tika pallanaman, pasyaman purispa yanata tarikuna. 

Yanantin, masantin,

Allimanta riqsinaykukuspa, yachanaykukuspa, munanakuyta, kallpata, rimayta, sunquta tupachispa, takyachispa, chayraqmi huntasqa kawsay. Mayninpi wiñaypaq, mayninpi maychuschaykamalla, mana allin imapis tupaptin mana ñakarinapaq. Arí wakin llaqtakunapiqa wiñaypaq tupaykusqa pachamanta wañuy atipanankama munanakuy.

Chulla, wakcha.

Sapan puriyqa manam allin rikusqachu, imaraykuchus wawahinalla uywana, qawana kaptin.

Kunan ichaqa yuyaycharqukusun imayna munanakuykunan kan chaymanta. 

Munay, runaqa imaymanata kay pachapi munayta yachanchik, imapas kawsananchikpaq allin kasqan rayku, mayninpiqa mana chanintapas munallanchiktaqmi.

Waylluy, wakin uywakunam runakunamantapas aswantaraq munakuyta yachanku, chinllamanta mana rimaspa, mana imatapas suyaspa munakuylla munakunku, chaymi wayllukuy. 

Kuyay, runamasinchikta kuyakunchik, aswantaqa mamanchikta, taytanchikta kuyakunchik, kaymi aswan hatun munakuy, allin sunquyuq runakunaqa kuyayta yachankun. Ima kasqanraykum pitapis kuyanchik, manam imapas quwasqanchikraykullachu.

Luluy, yananchikta, kuchkanchikta, masanchikta tukuyninchikwan munakuymi, kaymi aswan qispisqa chuya munay. Imaynam urpichakuna uminakuspa, uqllanakuspa uywanakunku, imaynam wallatakuna mana yanankuwanqa mana kawsayta yachankuchu. Chaynan wakin runakupas lulunakuyta yachanku.

qatinqaraq...

II. MUSUQ KAWSAY RAYMI

Pachamama tikanchay raymi,

Qulla mikuy raymi,

Uywa chimpuy, uywa suñanakuy raymi.

Musuq yumi, musuq muhu raymi,

Wawa mañakuy raymi,

RIQSICHIKUY

Kaypim warkuykamuni iskay rikuchikuqta, ichapas sumaqlla kanman.
Tukuy sunquykuwan,

NAPAYANAKUY

Qichwa masiykuna, munasqay aylluy, paña chakiwanmi kunan wata qallarinchik, imaymana yuyaychakusqanchikmi huntakunqa. Haylli Qichwa kawsay...

CHIWARMARKA KAMAQNIY

CHIWARMARKA

Kamaqniy

Uk uchuy ayllupis Willkaruna paqarisqa, chay paqarisqanmantapachas taytamamanqa Apu Chiwarmarkaman sumaqllata uywananpaq qillipusqa. Chaymantapachas Willkarunaqa Chiwarmarka kamaqninpa sunquchasqan wiñan. Imaynam machunchikkuna, ñawpanchikkuna kawsayta yachachiwanchik chaykunata huntachispa.

Chiwarmarkaqa may chikan yachayniyuq, kallpayuq, qapaq Apu kaspa, mana imamantapas pisipachispa qaqata, huntasqata uywakun, mana ima llakipipas, muchuypipas urmachispa. Unquptinpas hampispa,  pisipaptinpas kallpachaspa, allin runa kananpaq yuyaychaspa.

Chayraykutaqmi Willkarunaqa sumaqta riqsikuspa, añanchakuspa ima kawsan. Manataq imatapas qasillaqa ruranmanchu, imatapas rurananpaqqa ñawpaqtaraq kamaqninwan rimanakun. Imataña mañakuspapas paymanqa munasqan mikunata, upyanata haywarispapuni. Mana qasillaqa imapatapas uqarinmanchu, paymanraq willarinan, paypa yachasqan imatapas ruranan.

Uywa mirananpaqpas, mikuy puqunanpaqpas paypuni yachan, paymi uywakuna qawaq, paytaq imaymana waqaychaq.

Willkarunaqa punchaw punchaw apupi uywankunata michin, watan watan qatankunapi papata qasun, haytankunapitaq sarata tarpun. Manahinari maymantataq mikunman, kawsanman. Paymi iñiynin, paymi yachachiqnin, paymi ñanchachiqnin, paytaqmi imaymanan.

Chayna sumaqta Willkarunaqa Chiwarmarka kamaqninwan uywanakuspa kawsakun, chaywanqa  ayllunpas tak mana imamantapas llakikuspa kusilla purikun.

Chayna sumaq kawsakuchkaptinsi qunqayllamanta mana riqsisqan runakuna tiyasqan qayllakunapi rikurirqun. Qunqayllamantataqsi aska kaqniyuq, hatuhatun wasiyuq, karukunayuq ima rikurirqunku. Paytaqsi kikin runalla ima kasqan kaqnillayuq. Uywachankunapa qipanpi punchaw punchaw, chakran patapi killan, killan, watantin.

Chaykunata qawaspas sapanpi tapukun, imanasqantaq chay runakunari imaymanayuq rikurirqun. Chaywantaqsi sunqun muyuyta qallarin, imaraykuchus paykunaqa qasillamanta imaymanayuq rikurisqankumanta.

Tuktullas purín, musyarquntaqsi Kamaqnin chay runakunaman imaymana qusqanmanta. Imaynatachá rimanakunku riki nispa yuyaymanan.

Chaysi uk punchaw macharisqa kallpachakuspa piñallaraq kamaqninta tapun, -Tatay, imaraykutaq hawa runakunallaman tukuytari haywaykurunki. Ñuqatataq qunqarqapuwanki, hinallachu suyakusqayki.

Chay runakunata imaymanayuqta rikuspachá riki paypas munapakun paykunahina kayniyuq kaytapas. Chaynapichá riki qawanakuy rikurin.

Chayllamansi yuyaq kamaqninqa uqi punchuchanwan punchurisqa rikurirquspa, llampu sunqunwantaq wawanta kutichin:

-Ama piñakuychu waway, manam qunqaykichu, qammi kanki aswan munakusqa wawa, chayraykum mana imatapas quykichu, qamqa uk runamá kanki, manam kikin kawaqchu, uyariway: -sichus imaymanata quykiman chayqa maypiñachá kawaq karqa, qunqarquwankimanñachá karqa, chaypacharí pitaq yuyariwanman, pim chakiwaptinpas, yarqawaptinpas munasqayta haywarimuwanman.

Rikuchkankichu, chay runakunaqa allichá imaymanayuq kachkankupas ichaqa imaymanapi awqanakuspa, huchachanakuspa, qawanakuspa mana allinpi kawsanku, chaytachu qampaq munanki. Ariyá allin wasiyuq kachkankupas, karuyuq, imaymanayuq ichaqa mana sunquyuq,  chusaq kawsaq runakuna ari.

Qurilla, qullqilla yuyayniyuq runakunaqa ñakarispam maypipas kawsanku, manam allin wañuytapas tarinkuchu, qipa punchawman qawarillankipas maykaman chayna umankupa aysasqan chayasqankuta. Qamtaqmi aswan qapaq sunquyuq kanki, mana imapi huchachakuspa qispisqa kawsakunki.

Chaymantapachas Willkarunaqa astawanraq kamaqninpi yuyaymanakuspa ima kasqallan ñanta qatispa kawsakun, Chiwarmarka kamaqninta aswan munakuywanraq uywakun.

MAMAYPAQ, ARRIERO TAKI,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

Aman mamallay waqallankichu,

Paqarillansi kutirqamusaq,

Minchallawaysi chayarqamusaq.

Awaki awa, puchkaki puchka,

Mamachallayqa uywakuwasqa,

Quri qullqillam wawayqa nispa.

Wasiy punkupi lambras sachalla,

Qamña mamayta rikuykapuway,

Qamña mamayta llantuykapuway.

Tukuynin

Chayta, chayta yuyarispam,

Waqay, waqay purichkani,

Chayta, chayta yuyarispam,

Putiy, putiy purichkani.

Puchkahina muyuykuspa,

Qaytuhina mana tukuy,

Kaypiñataq, wakpiñataq,

Pallayhina kancharispa,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayawa, ayawayaway, ayawayaway,

MI, Ayamarqay killapi, 20, 2010.

AZANGARO - PUNO Sunquypi Timpun

Munasqay llaqta, kunanraqmi yuyarikuyki, qamta yuyarispaytaqmi sapanka yachaywasipi riqsisqay wawakunatapas, taytamamakunatapas, yachachiqkunatapas yuyarikullanitaq. Manam qunqaykichikchu, kanqachá punchaw kaqmanta tinkurinakuspa aswanraq kallpachakunapaq. Chayqa uk kutikamaña.

AZANGARO - PUNO sunquypi timpun.

QURPUNA, Wawqiykunata yuyarispa

Qurpunapi wiñay kawsaymanta

(Ñawpa Willay)

Machunchikkunam willakuqku, ñuqamanñataq taytay willawarqa.

Sichus pipas wañun chayqa Qurpunamanmi ripun nispa.

Qurpunaqa hatuchachaq riti qatayuq urqus, chay uku chawpipis munay qucha kachkan, muyuriqninpitaqsi qatiqatilla hunta wasikuna. Chaypis musuq wiñay kawsay tarikun. Chay yuyaywansi runakunaqa mana wañuytaqa manchakuqkuchu, aswanpas sumaqta suyakuqku.

Ichaqa manasyá may machaymanpas yaykurquna hinallachu, manataqsis llapan wañuqkunachu chay qurpunamanqa yaykuyta atinku, wakillankus waqyasqaqa kanku.

Qurpunaman chayanapaqqa karuraqsi purina, chay ñan chiqanpitaqsi tukuy imaymana sasachakuykuna rikurin. Chaykunataraqsi wasapana, atipana qurpunaman chayanapaqqa. Mana atipaqkunaqa maychus chayllamantas kutinpunku kay pachaman ñakariq. Atipaqkunatataq Qurpuna kampanas tan lan, tan lan nispas waqyaykamuchkan.

Richkansi, richkansi wañukuq runaqa, chayllapis qunqayllamanta -qiqiriqiqíííí, qiqiriqiqíííí, kankakuna/utulu uyarikun, chayman qayllaykuptinqa chaptakachaspa, chakaykuspa mana purinanta saqinchu.

Wañukuqqa imaymana munasqanta qipiykukuspas, maymi purina ñanta wayralla purin, mana pisipaspa.

Imayna runas karqanchik chaymanhinas imaymanapis rikuriwanchik. Allin runa kaspaqa utqayllas chay kankayuq pampatapas chimparqurisunman. Ichaqa manasyá chayllachu, chimparqurispaqa mana tukuysi ñanqa chutarikullantaq.

Purinsi, purinsi, chayllapis karumanta allqukunañataq chinkariqraq anyaykamuchkanku, allwaykamuchkanku, chayqa allquyuq pampamanñas.

Sichus kawsachkasparaq Ariqipay puriq runakunaman mana tulluchakunata allqukunapaq apachikurqankuchu chayqa, piñallañas allqukunaqa kaniykuspa, kutuykuspa mana chimpananchikta munanmanchu.

Allquyuq pampata wasaparuspaqa yaqañas kuchkan ñanpiña. Manataqsi ñanqa tukukunchu.

Chayñachá, chayñachá nispasyá Qurpuna puriqqa atipakun, chayllamansi Mapa mayumanñataq qayllaykun, karumantaqa piti qaytullas rikurichkan, mana manchay, chaypas imayna runas kay pachapi kasqanhikmantahinas, achuykuptinchikqa pisi yakunullayuq, utaqchá may sinchi hatun pipu mayu mana chimpay atina.

Chay Mapa mayuta mana sasachakuspa chimparqunapaqqa, kawsachkaspas Ariqipay puriq runakunaman qaytukunata suchikuna. Chaywansi paykunaqa Mapa mayupi chakata ruratampuqku. Chayraqsi mana ñakarispa utqaylla Qurqunamanqa chayarqunchik, manahinataq chayllamanta kutinpunchik kay pachaman ñakariq huchanchikpa sayayninmanhina.

Sichus, kay pachapi allin runa karqanchik chayqa, ñanpas sumaqllatas chutarikun, utqaylla qurpunamanpas chayarquna, qurpuna punkupas kikillansi kicharikun, manataq ima sasachakuypas aswan rikurinchu.

Sumaqlla kay pachamanta ripunapaqqa manas kawsachkaspa mayumanpas hispanachu, manataq uywakunata chiqninachu, runamasinchikkunawanpas mana awqanakuspa, chiqninakuspa sumaqta kawsakuna.

Sichus kawsachkaspa mayuman hisparqanchik chayqa, wañuspas chay Mapa mayumanta hispayninchiktapas chikllananchikraq.

Chaynallataqsi uywakunawanpas: sichus kankakunata, allqukunata, michikunata chiqnirqanchik chayqa, manas paykunapas yanapawanchikmanchu aswansi chiqnipakuwanchik, Qurpuna ñan purinanchikpi harkawanchik, pisipachiwanchik.  

Kayhina willakuykunaqa sapa llaqtapipis kallantaqmi, ichaqa mana kikinchu.

Uk llaqtapiñataqmi kayhinata uyarillarqanitaq:

Runakuna wañuspaqa allpapa sunqupi pampachikunku, ichaqa chay allpa ukumantataqsi allin runa kasqanmanhina kaqmanta/wakmanta paqarimunku. Kaqmantas kutimunku ichaqa mana runahinañachu, aswanpas uywahina, sachahina, tikahina utaq pichinku/pisquhina, manahinataq huchasapa kundinakuspa kay pachapi chiqnisqa purinku.

Willaq: Eulogio Castillo Zamalloa.