PACHAKUTI

UTUPARAMANTA MUSUQ KAWSAY PAQARINQA

Kunanmi willasqaykichik imaynatam llaqtanchikpi, allin kawsay pacha, awqa runapa chayamusqanmantapacha pisipisimanta purmasqanta, kusi kawsay llakipi, chusaqpi kutipusqanmanta. Chaypaqmi willkarunapa kawsayninta qatipasun, paqarisqanmantapacha imaynatas pay utuparata rikurqa, imaynatataqsi wiñasqanmanhina ukman, ukman murasqanta, kutisqanta ima qawarqa, chaykunata rikuspa imaynam ñakarisqanmanta, chaymantapas imaynatataqmi allimanta Qichwa runakuna wañuypatamanta hatarispa Pachakuti kallpachasqanmanta.

         PURUN KAWSAY-ALLIN KAWSAY

Pachamamaqa imayna kanan kaspa, mana tupaykusqa kaspa aswan may sumaqta kancharin, tikariylla tikan, munasqanmanhinataq kuyun, kutin, miran, muran, mana pitapas ñakarichispa uywakuytapas yachan. Chay yuyaywanmi ima kaskallanta mañarikuspa, atisqallanchikta uqarispa imatapas mikusunman, upyasunman chayqa manapaschá sinchi llaki matipawachkasunmanchu.

Chaynan unay qipa pachapiqa Apu Utupara kawsakurqa, munay sallqa uywahina, qapaq sunqu, may kallpayuq, may yachayniyuq. Chayraykun payta yuyarikuspapuni, rimayukuspapuni Hantapampa runaqa imatapas rurayta qallariq, maymanpas puriyta hatariq. Munasqa kaspataqmi imaymanata umankunapi, qasqunkunapi, chakinkunapi mikuykunatapas, uywakunatapas sumaqta puturiq, wawaykunaman haywariq. Chaymi chay sumaq kawsay karqa.

UTUPARA CHAKATASQA

 UTUPARA Awqakunapa llasa chakata apamusqanta qipin,

Quri maskaq waqa runakunapa chayamusqanmantapacham Utupara apunchikqa umanpi hatuchachaq llasaq chakatata qipin, chaywantaq wawankuna kumuyllakumun, saruykachasqa, imaraykuchus chay awqa runakunaqa: -Qamkunaqa saqran kankichik,  kita uywakunahina huchapi kawsaq, nispa, astawanraq pampaykuwanchik. -Kunanmantan chiqan ñanta purinaykichikpaq chay chakata yanapasunkichik, nispa, chaymi uk taytachapa sutinpi, imaymanata kamiykuwaspanchik, maqaykuwaspanchik, apunchikkunata, wakanchikkunata, taqmaykuspa, ñuqanchikmanta pinqachiwaspanchik umanchikman takarpuwan takaykuwaspanchik iñiyta churaykuwanchik, chay taytacha nisqankupa sutinpi imaynata muchuykachiwanchik, chayna runakayninchik wakchayayman urmarqa, wawawanhinaman tukupurqanchik, paykunataq taytanchikpi tukupurqanku, chaymantapacham paykunapa kamachiyninpi purichkanchik,  munasqankuta ruraspa, paykunata qapaqyachikpa, mana yuyayniyuq runahina.

Hiru antina, Apunchikkunapa rikrankunapitaq manchakuy hatun karay hirukunata  sayarqachillankutaq, chay kallpawanmi imaynanata rurayta atisunchik nispa, tiliwisurta qawaspa yachayniyuq tukupunkichik, nispa, riwrihirurpi imaymana churaspa munay mikunata waqaychaspa mikunkichik, nispa, wakchayasqa runakunaman munaykachiwanchik, rantiykachiwanchik.

Lata parawulika, chaymantapis qaskunkunapim ukta, ukta imaymana latakunata, muyuq kanchaq, imaymana hapiqkuna, nispa, sayaykachillankutaq, chaywanmi tiqsi muyupi imaymanamanta yachasun, nispa, maymanpas rimasqaykichik chayaspa, pi munasqaykichikwan rimanapaq,nispa, astawanraq wataykuwanchik, chaqnaykuwanchik, munayninkupi purinapaq,

akchi chutana,

Chaynam ñawpanchikkunamantaraq llasaq hiru waskata, siquqninchik chakatata  kunkanchikpi ayaspa, qipispa purichkanchik. Chaymantapacham allquhina, uywahina munaqniyuqkunapa chutakachasqan, allqukachasqan kawsanchik. Astawanmi sapa urqupi, kullu, mayninpi simintu kurkukunata sayaykachinku, chaynintataqmi akchita aysarqamunku, chaywanmi wakchakuna allin kawsayman puririnqaku, nispa, runakunaqa manañam allin puñuytapas tarinkuchu, llamkayllañam, llamkanku qullqita tarispa chay imaymana churachikusqankumanhina manuykachiwaspanchik manaña kachariwananchikpaq, chayllapaqña kawsanapaq.

Chaynan tukuyninchikpaq mana chanin kawsay qallarirqa, mana ayqinayuq tuqupi, mana chinkanayuq kanchapi chakataykusqa. Chaynallatataq wawanchikkunapaqpas saqispa.

Chaynapim kawsayninchikpa sunqunta, yuyayninta kuchutiyarpanku, pinqaypiraq, churaykuwaspanchik, apunchikkunata urmaykachispa wasinkuta ruraykuspa, imaymananchikta millaykachiwaspanchik, chiqniykachiwaspanchik musuq kawsaymi allin nispa, qutuykuwanchik, chay mana munasqanchik ñanman qatiykuwaspanchik wisqaykuwanchik.

UTUPARA KIRISQA, TAQMASQA, PAMPACHASQA

Ñawpaqtan taqmarqapuwanchik chaymanta paykunamanta kawsay yachanapaq, paykunapa ñutu kamachinpi purinapaq. Kayninchikta chiqnipakuspa waqaman tikrapunapaq.

Chaywanpas mana saykuspa, kunanqa surqanta llikirquspanku sunquntañataq maskachkanku, mana chaninta mullkuchkanku, kirinkunata chutachutaykuspa, tapsikachaykuspa, imaymananta ñitiykachispa, wataykuspa,  qasqunta tuqutuquykuspa, mana piqpa amachasqan, manaqa nanachikuqchu kasqanchik, paytawan kuchka wañuyman aysaykuwachkaptinchik. Waqa runapaqqa mana quriwan, mana qullqiwanqa manam kawsay kanchu, chayraykum may supaymanpas chayanku pachamamata sarunchaspa, qullqiwantaq  munasqanta tarispa. Imaynaraq kanchik wawayarquspa imatapas yukaykachikuq, chaymantataq wañuy patapi  chusaqman qaqapaykuspa, manaña imapas rurana kaptin ñakakuq. 

Hatun llaqtakunapi allin kawsay tarikun, nispa, tiyasqanchik wasinchikmantapas imaymana llullakuywan qatirpariwanchik, kawsayninchikmanta millaykachiwaspanchik, waqlliq qaraman tukunapaq, paykunapa imaymana rurasqanta rantispa kawsanapaq. Chaynan allimanta allimanta ñuqanchikmanta, imaymananchikmanta karunchasqa purinanchikpaq, paykunaman kumuykusqalla imapas muchunapaq, paykunapa llantullanpi tiyanapaq.

Willkarunaqa ayllumasinkunahinam imaymanata muchuspa kawsarqa.  Uk punchawmi manaña chayhinaniraq nanayta sunqun manaña muchuyta atiptin Utuparawan tinkuspa rimanakun:

-Tatay, imaraykutaq qasillari wañupuchkanki, chinlla mana rimarispa, imaymanata ruraykachikuspa, ukkunata qapaqyaykachispa. Imatam chaskirqanki, ima mikunatan qaraykusurqankiku, chaychu quqayarqunki, wakchayarqunki. Qapaq apu imataq karqanki chaynalla muchunaykipaq. Qampi chakata, antina, parawulikata, akchi waska kurku. Manam chayllapaschu, kunanrí imatañataq suyachkanki, kallpachakuy, wawaykikunawan kuchka, manahinaqa imataraqchá rurasunkikupas. Chaychu mana waqasaq, chaychu hawka kawsasaq. Chayta uyarispas, waqawaqayraq Utuparaqa munasqan wawanman kutichin: - Arí chiqanmi rimasqayki, ichaqa ama llakikuychu, kunanmi yachanki imaraykum hinata muchurqani, sichus qamta qapaqyachiykiman karqa chayqa, qam maypiñachá kawaq, waqa yuyaywan imapa qipanpiraqchá chinkaspa, ñuqata qunqaykuwaspa, chakiymanta, yarqaymanta muchuykachiwaspa, imaymanayuq kaspaqa imatayá yuyariwanki. Chayta nispan qammanqa mana chay waqayachiq quritapas quriykichu, sumaq kawsaypi purikunaykipaq nispa. Yachasqaykipashina chay waqa runakunaqa paykunapura chiqninakuspa wañupuchkanku mana chanin munasqanku rayku. Imaymanatapas chinllamanta chaskirqani, allinchu kanqa nispa, kunanmantam ichaqa mana hinañachu kanqa. Suyakullay, qawallanki, manam quriwan, qullqillawanchu qapaq runaqa, allin kawsaypi puriqmi kunanqa qapaq, qullqiyuq mana allin kawsaqtaq wakcha.

Pampachawanki tatay, willarisqayki, ñam kutiykamuykuña kawsayninchikman, taqmasqanku rumikunata pallapallarispa kaqmanta rawkarukuspa chanin kawsanaykupaq,  kuchka sayarisun, qam yachayninkiwan, atiyniykiwan sayapayawayku, manam sapaykuchu kachkayku, qamwanmi ñuqaykupas allin kawsayman kutipusqayku. Allimantachá tukuy llasaq qipikunata urayachisqayku, wikchusayku,  imaymana llasaq titi waskatapas tipisaqku, imaynam wawakuna qispisqa kanankupaq mamankumanta puputinta tipinku hinata.

      SAQRA KAWSAY 

 Chaynapim ayllu runakunapa ñakariynin, imaynam qallarisqanhina puchukakapum, saqra kawsay, muchuy kawsay tukukun.

Qurilla, qullqilla yuyayniyuq runakunaqa manam allin kawsayta tarinkumanchu, tarin chayqa manam unaypaqchu, imaymanankupas mañasqallan, ñan pacha chayamunña paykunam musuq kawsaypa taqyan kanankupaq. Ayllu runakunapaqtaqmi saqra kawsaymanta uk musuq kawsay hatarinqa, ima kasqankumanhina.

         PACHAKUTI

Runaqa ima sasachakuypiña tarikuspapas allin wañuytam yachanan musuq kawsay paqarinanpaq, miski yawarwanmi, musuq kawsay muhukun, wiñan, sumaqta puturin.

- Allimanta runakuna yuyayninman kutimpuchkankuña, kallpata hapichkankuñam, chayñam Pachakuti, ñuqanchikwan kuchkañan purichkan. Hatun pacha kuyuywanmi pachamama kutimunqa.

YANA PUYU

Manam Hugo Chavez kuraqninchikpa llunkunchu kani, manataqmi llunkunchu kana ima kasqanta imatapas rimanapaq.

YANA PUYU

KUNAN PUNCHAWMI VENEZUELA LLAQTA CHUSAQPI RIKUKUN,

IMARAYKUCHUS PAYKUNA RAYKU KAWSAQ, QAPAQ SUNQU HUGO CHAVEZ UMALLIQ TAYTANKU MANAÑA KUTIMPUPTIN,

LLAQTA RUNAKUNAM WIQINKUWAN MINUYKUKUSPA LLAKINKUTA QAPARICHKAN, ¡QISPINANCHIKKAMA MAYCHUS ÑANTA QATIPASUN! NISPA KALLPACHAKUCHKANKU,

YACHANANCHIKMI, MANAM VENEZUELA LLAQTALLACHU, HINANTIN LATINOAMERICA LLAQTAKUNAM NANASQA SAYARICHKAN,

IMARAYKUCHUS  PAYQA SUNQUNTA RAKISPA PURIRQA,  AMAÑA KUMUYKUMU KAWSANAPAQ, QISPISQA KANANCHIKPAQ.

PAYQA HATUCHACHAQ KALLPAWAN, CHUYA YUYAYWAN, MANA PITAPAS MANCHASPA RIMAQ, IMA KASQANTA QAPARIQ,

CHAYRAYKUTAQ QARAKUNAPAQ MANA ALLIN RIKUSQA KARQA.

LLAQTANCHIKPI SUNQUNTA CHURASPAM IMATAPAS ATIPAKURQA, AMAÑA HAYKAQPAS QAPAQKUNAPA SARUCHASQAN PURINAPAQ,

LLAMPULLA TUKUY LLAQTAMAN CHAYAQ,  WAWAKUNAPI MUSUQ YUYAYKUNATA TARPUQ, KALLPACHASQA MUHU WIÑANANPAQ,

KUMUCHASQA LLAQTANCHIKKUNATA  KALLPACHAQ UTQAY RIKCHARINANPAQ, UKPAQKAMA HATARINANCHIKPAQ, AMAÑA CHINKA, CHINKALLA, MANCHA MANCHAYLLA PURINAPAQ,

PAYMI MAYMI HAMUSQANCHIK LLAQTANCHIKMAN KUTIYKACHIWANCHIK, PAYTA MUNAKUSPA KAWSANAPAQ, PAYRAYKU WAÑUY YACHANAPAQ,

PAYQA KAWSAYNINWANMI YACHACHIWANCHIK IMAPAS ATINALLA KASQANTA, HAKU PURIRISUN, ÑANQA KICHARISQAÑAM KACHKAN, MANAM KARUÑACHU KAYLLAÑAM KACHKAN, WASAPASUNMI,

PAYTA YUYARISPA LLAKITA ATIPASUN, SUNQU NANAYWAN ASTAWANRAQ KALLPACHAKUSUN, AMAPUNI PISIPASPA,  QISPISQA KANANCHIKKAMA,

03 - 05 - 2013

IMATAQ MUNANAKUY

I. 

Pim, maymantam kanchik, maypim kawsanchik, chaymanhinam kay simiqa tuqyanpas, ima nisqanpas yachakun. Kunanqa imaynataq Qichwa llaqtanchikunapi munanakuy chaytamanta rimarisaq. 

Wakinpaq qaqa rumi, qunqayllamanta urmarqamuspa ukpaqkama nitikuq, sipikuq.

Wakinpaq mayu, purisqanpi musuq allpata tarispa kawsay paqarichiq,

Wakinpaq llantu, maypachas misturqukuspa manaña kacharikuq,

Wakinpaqtaq wayra, uklla hunyaykamuspa, qullachallanpi mikuy chaquq.

Wakinpaqtaqchá mana hapiykuna tika qapay, muskirinalla, qapaynillanwan huntasqa kawsay, chaychá kanman sasa aypana, mana tarina munay,

Maypim, imata ruraspam yanata tarikuna

Tika pallayta pallaspachu, uywa michiyta michispachu, pukllaqtunpalla pukllaspachu, ichari qunqayllamanta suwaspachu,

Manam maypipas tarinallachu, chaypaqqa puquruspa, wiñayta tukuruspa, imaymana rurayta yacharquspa, musuq kawsay rikurimuy wichaypi, takiykuspa, tusuykuspa, pukllaykuspa, qachwaykuspa tinkuna pataman, tika pallanaman, pasyaman purispa yanata tarikuna. 

Yanantin, masantin,

Allimanta riqsinaykukuspa, yachanaykukuspa, munanakuyta, kallpata, rimayta, sunquta tupachispa, takyachispa, chayraqmi huntasqa kawsay. Mayninpi wiñaypaq, mayninpi maychuschaykamalla, mana allin imapis tupaptin mana ñakarinapaq. Arí wakin llaqtakunapiqa wiñaypaq tupaykusqa pachamanta wañuy atipanankama munanakuy.

Chulla, wakcha.

Sapan puriyqa manam allin rikusqachu, imaraykuchus wawahinalla uywana, qawana kaptin.

Kunan ichaqa yuyaycharqukusun imayna munanakuykunan kan chaymanta. 

Munay, runaqa imaymanata kay pachapi munayta yachanchik, imapas kawsananchikpaq allin kasqan rayku, mayninpiqa mana chanintapas munallanchiktaqmi.

Waylluy, wakin uywakunam runakunamantapas aswantaraq munakuyta yachanku, chinllamanta mana rimaspa, mana imatapas suyaspa munakuylla munakunku, chaymi wayllukuy. 

Kuyay, runamasinchikta kuyakunchik, aswantaqa mamanchikta, taytanchikta kuyakunchik, kaymi aswan hatun munakuy, allin sunquyuq runakunaqa kuyayta yachankun. Ima kasqanraykum pitapis kuyanchik, manam imapas quwasqanchikraykullachu.

Luluy, yananchikta, kuchkanchikta, masanchikta tukuyninchikwan munakuymi, kaymi aswan qispisqa chuya munay. Imaynam urpichakuna uminakuspa, uqllanakuspa uywanakunku, imaynam wallatakuna mana yanankuwanqa mana kawsayta yachankuchu. Chaynan wakin runakupas lulunakuyta yachanku.

qatinqaraq...

II. MUSUQ KAWSAY RAYMI

Pachamama tikanchay raymi,

Qulla mikuy raymi,

Uywa chimpuy, uywa suñanakuy raymi.

Musuq yumi, musuq muhu raymi,

Wawa mañakuy raymi,

RIQSICHIKUY

Kaypim warkuykamuni iskay rikuchikuqta, ichapas sumaqlla kanman.
Tukuy sunquykuwan,

NAPAYANAKUY

Qichwa masiykuna, munasqay aylluy, paña chakiwanmi kunan wata qallarinchik, imaymana yuyaychakusqanchikmi huntakunqa. Haylli Qichwa kawsay...

CHIWARMARKA KAMAQNIY

CHIWARMARKA

Kamaqniy

Uk uchuy ayllupis Willkaruna paqarisqa, chay paqarisqanmantapachas taytamamanqa Apu Chiwarmarkaman sumaqllata uywananpaq qillipusqa. Chaymantapachas Willkarunaqa Chiwarmarka kamaqninpa sunquchasqan wiñan. Imaynam machunchikkuna, ñawpanchikkuna kawsayta yachachiwanchik chaykunata huntachispa.

Chiwarmarkaqa may chikan yachayniyuq, kallpayuq, qapaq Apu kaspa, mana imamantapas pisipachispa qaqata, huntasqata uywakun, mana ima llakipipas, muchuypipas urmachispa. Unquptinpas hampispa,  pisipaptinpas kallpachaspa, allin runa kananpaq yuyaychaspa.

Chayraykutaqmi Willkarunaqa sumaqta riqsikuspa, añanchakuspa ima kawsan. Manataq imatapas qasillaqa ruranmanchu, imatapas rurananpaqqa ñawpaqtaraq kamaqninwan rimanakun. Imataña mañakuspapas paymanqa munasqan mikunata, upyanata haywarispapuni. Mana qasillaqa imapatapas uqarinmanchu, paymanraq willarinan, paypa yachasqan imatapas ruranan.

Uywa mirananpaqpas, mikuy puqunanpaqpas paypuni yachan, paymi uywakuna qawaq, paytaq imaymana waqaychaq.

Willkarunaqa punchaw punchaw apupi uywankunata michin, watan watan qatankunapi papata qasun, haytankunapitaq sarata tarpun. Manahinari maymantataq mikunman, kawsanman. Paymi iñiynin, paymi yachachiqnin, paymi ñanchachiqnin, paytaqmi imaymanan.

Chayna sumaqta Willkarunaqa Chiwarmarka kamaqninwan uywanakuspa kawsakun, chaywanqa  ayllunpas tak mana imamantapas llakikuspa kusilla purikun.

Chayna sumaq kawsakuchkaptinsi qunqayllamanta mana riqsisqan runakuna tiyasqan qayllakunapi rikurirqun. Qunqayllamantataqsi aska kaqniyuq, hatuhatun wasiyuq, karukunayuq ima rikurirqunku. Paytaqsi kikin runalla ima kasqan kaqnillayuq. Uywachankunapa qipanpi punchaw punchaw, chakran patapi killan, killan, watantin.

Chaykunata qawaspas sapanpi tapukun, imanasqantaq chay runakunari imaymanayuq rikurirqun. Chaywantaqsi sunqun muyuyta qallarin, imaraykuchus paykunaqa qasillamanta imaymanayuq rikurisqankumanta.

Tuktullas purín, musyarquntaqsi Kamaqnin chay runakunaman imaymana qusqanmanta. Imaynatachá rimanakunku riki nispa yuyaymanan.

Chaysi uk punchaw macharisqa kallpachakuspa piñallaraq kamaqninta tapun, -Tatay, imaraykutaq hawa runakunallaman tukuytari haywaykurunki. Ñuqatataq qunqarqapuwanki, hinallachu suyakusqayki.

Chay runakunata imaymanayuqta rikuspachá riki paypas munapakun paykunahina kayniyuq kaytapas. Chaynapichá riki qawanakuy rikurin.

Chayllamansi yuyaq kamaqninqa uqi punchuchanwan punchurisqa rikurirquspa, llampu sunqunwantaq wawanta kutichin:

-Ama piñakuychu waway, manam qunqaykichu, qammi kanki aswan munakusqa wawa, chayraykum mana imatapas quykichu, qamqa uk runamá kanki, manam kikin kawaqchu, uyariway: -sichus imaymanata quykiman chayqa maypiñachá kawaq karqa, qunqarquwankimanñachá karqa, chaypacharí pitaq yuyariwanman, pim chakiwaptinpas, yarqawaptinpas munasqayta haywarimuwanman.

Rikuchkankichu, chay runakunaqa allichá imaymanayuq kachkankupas ichaqa imaymanapi awqanakuspa, huchachanakuspa, qawanakuspa mana allinpi kawsanku, chaytachu qampaq munanki. Ariyá allin wasiyuq kachkankupas, karuyuq, imaymanayuq ichaqa mana sunquyuq,  chusaq kawsaq runakuna ari.

Qurilla, qullqilla yuyayniyuq runakunaqa ñakarispam maypipas kawsanku, manam allin wañuytapas tarinkuchu, qipa punchawman qawarillankipas maykaman chayna umankupa aysasqan chayasqankuta. Qamtaqmi aswan qapaq sunquyuq kanki, mana imapi huchachakuspa qispisqa kawsakunki.

Chaymantapachas Willkarunaqa astawanraq kamaqninpi yuyaymanakuspa ima kasqallan ñanta qatispa kawsakun, Chiwarmarka kamaqninta aswan munakuywanraq uywakun.

MAMAYPAQ, ARRIERO TAKI,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

Aman mamallay waqallankichu,

Paqarillansi kutirqamusaq,

Minchallawaysi chayarqamusaq.

Awaki awa, puchkaki puchka,

Mamachallayqa uywakuwasqa,

Quri qullqillam wawayqa nispa.

Wasiy punkupi lambras sachalla,

Qamña mamayta rikuykapuway,

Qamña mamayta llantuykapuway.

Tukuynin

Chayta, chayta yuyarispam,

Waqay, waqay purichkani,

Chayta, chayta yuyarispam,

Putiy, putiy purichkani.

Puchkahina muyuykuspa,

Qaytuhina mana tukuy,

Kaypiñataq, wakpiñataq,

Pallayhina kancharispa,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayawa, ayawayaway, ayawayaway,

MI, Ayamarqay killapi, 20, 2010.

AZANGARO - PUNO Sunquypi Timpun

Munasqay llaqta, kunanraqmi yuyarikuyki, qamta yuyarispaytaqmi sapanka yachaywasipi riqsisqay wawakunatapas, taytamamakunatapas, yachachiqkunatapas yuyarikullanitaq. Manam qunqaykichikchu, kanqachá punchaw kaqmanta tinkurinakuspa aswanraq kallpachakunapaq. Chayqa uk kutikamaña.

AZANGARO - PUNO sunquypi timpun.