IDUCHA MAMAY

 

Kunan  mamakunapa hatun punchawninta yuyarispa, mamaypa sutinpi munasqay panaykunapaq, hinallataq warmiypaqpas, chaymantapas llapallan tiqsi muyupi mamakunapaqpas kay harawita tukuy sunquywan mastarimuni.

  IDU-IDUCHA

(Harawi)

Willka warmi,

Pachamamapa urisqan,

Chiwarmarkapa churin,

Iducha mamayqa.

Uywakunapa qipanpi

Punchaw punchaw wayralla puriq,

Intita watawataykuspa musquyninta allwirqa

Musuq kawsay mirachinanpaq.

Lasta puyu michiqmasiyuq,

Qillu rumi samanayuq,

Mamayqa sapa willkaranipi,

Pallaysapa yachaykunata awarqa,

warma wiqinwan miniykuspa.

Chikuru, mitaku quqawniyuq,

Tintirkuma miskiyuq,

Chakachaka kukayuq,

Muchuyta qulluchirqa.

Kunanqa wawankunata uywarquspa,

Llaqtanman atipaykukuspa

Sapanpi payayayninta muchun,

Unu parata waqaykuspa,

qapaq qasqunta chaqchun,

Suqu chukchanta wika wikaykuspa.

Chusaq wasinta qawaqawarispa,

Mana piqpa watuykusqan,

Kaspi tawnawan punchawkunata tanqan,

Llasaq watankunata qipiykuspa.

MI, aymuray wichay 2012.

MAKIPURA KAWSAY

Sichus mana allin kawsayta yachankichu chayqa Qichwa kawsayta yachay. Imaynataq chayri, manami sasachu: Uk pacha ayllu, uywanakuspa, aynichalla imatapas haywanarikuspa, minkanarikuspa, makipuralla waykarquspa imapas qispichiq.

AYLLU

Qichwa runaqa ukllami Pachamamawan aylluchaykukuspa kawsakunchik, ñuqanchikpaqqa kay pachapi imaymanapas kawsaqmasinchikmi, chayraykumi munanaykukuspa, huntasqa kawsakunchik.  Ichaqa Pachamamami llapanchikpa mamanchik, paymi imaymananta mana michakuspa, qalillata uywawanchik.

Pachamamaqa chinllamanta, mana qullqipaq, imatapas haywariwanchik, yakunu yawarnintapas upyachiwanchik, qasqunpi puquchisqan mikuykunatapas mikuchiwanchik. Payqa muchuymantapas ayqichiwanchik, imaymana llakimantapas amachaykuwanchik.  

Paypa saminwanmi mana pisipaspa, mana imamanpas urmaspa taklla kay pachapi purikunchik. Chayraykumi ñuqanchik wawankunapaqqa payraq unanchasqa, munasqa, paypaqraqmi aqachapa ñawinpas, payraqmi miski mikunatapas malliykurqunan. Payqa imaynataña saruchaptinchikpas pampachawanchik.

UYWANAKUY

Uk Pacha ayllullami kanchik, mana qunqanakuspa, mana awqanakuspa uk yuyaylla munayta uywanakunchik. Pachamama mamanchik uklla llapanchik wawankunapaq, wawankunapas llapanchik uklla Pachamama mamanchikpaq. Chayraykumi, pay munakuy sunquwan mana imata manchaspa wañuytapas yachanchik. Manataq imaña kaptinpas kutipakuspa, maypiña kaspapas mana qunqaspa, munasqan mikunanta, upyananta haywarispa. Manahinaqa manami allin wawa kayta yachanchikchu, chaymi ñawpanchikkuna nin: maman qunqaq, saqiq wawaqa ima llakipiraqchá rikukusunpas nispa.

Chayna sumaq uywanakuypimi allin kawsayta tarinchik, chaymi imataña kaptinpas, imataña munaspapas waqyarinakuspapuni, yuyarinakuspa uk kallpalla Minkapi, Aynipi utqay llamkarquspa atiparqusun, ima sasachakuytapas pampachasun, imaynaña llasaq llakitapas chusaqyachisun.

AYNI, MINKA

Imataq sasa rurayri kanman. munaywan, ayniwan, minkawanqa, sinchi hatun ruraypas atinalla, imaynaña karu puriypas chayanalla, imayna chiqu sunqu qaqapas llampuyachispa taqmarparinalla, wañuypas mana wañuna.

Ñawpa machunchikkunari imatataq mana rurayta atirqankuchu, mayukunatapas urqu wichaykunaman pusarispa, taqra allpatapis puturichiqku, rumitaña tarpuspapas mikuyman kutichiqku, rumimantakama ñantapas, chakakunatapas, tampukunatapas, wasikunatapas sayarichiqku, paykunapura waqyanarikuspa, sumaqta kamarichinakuspa, uklla sunqucharikuspa, kallpacharikuspa munay kawsayta qispichirqanku, kunan pacha runakuna qawarinankupaq.

AYNI, yanapay chaskisqa kutichiy

Imatapas chaskiyta munanchik chayqa munakuywan sunqunchikmantapacha imatapas haywariyta yachananchik. Chaymi imapas imayna qusqanchikimanhinallataq kutimpuwasunchik. Qichwa runakunaqa yachanchikñami, manami imatapas yuyarichisqallachu rurayta yachanchik, ruraqta rikuspaqa rurapakunchikpacha, chayna rurapakuspa puriptinchikmi qunqayllamanta rurananchikpas rurasqa rikurin, aynikusqanchikpa yanapayninwan. Chaynallami qichwa kawsay ukupiqa imapas rurakuyta yachan. Makipuralla mana ñakarispa, aynichalla chakratapas yapurqunchik, llamtatapas llantarqukunchik.

Ayniqa manami imapas llamkanallapaqchu, kallanmantaqmi mikuykuna ayninakunapaqpas, mikuyninchik pisiyarapuptin piqpachus kaptinqa aynikuq purinchik. Yachasqanchikpashinapas kunan pachaqa ukmanmi tikrapuchkan, chayraykumi mana kikinchu sapa wata mikuykunapas urin. Maynin watan allin, maynin watataq mana allinpunichu, wakiwakinpa kan, wakinpataq manapuni kanchu. Chayraykumi allinpuni aynipi kawsayqa, wakin mana mikunayuqman kapuwaptinchikqa haywarinanchik, chaynallataq ñuqanchikpa mana kapuwaptinchik paykunapis haywarillamuwasuntaq.

Chaymi llamkaypiqa mana atispa ukpa kallpanwan huntapanchik imatapas rurarpanapaq, kikillantataq mikunanchik pisiyarapuwaptinchikpas ukpa mikuna haywarimuwasqanchikwan mikunanchikta huntapallanchiktaq. Imatapas mana pakanakuspa, mana llakipi rikunakunapaq.

MINKA,

Minkaqa chakranchikman hamuspa yanapawaqninchik runami.

Imapas hatun llamkana ruranapaqmi ayllumasinchikkunata minkakamunchik, paykunapa kallpanwan yanapachikuspa tukurqunallapaq. Llaqtanchikkunapiqa minkanarikuspalla chakranchiktapas yapurqunchik, llaqta raymita rurayta munaspapas, llantakunapaqpas minkallawan, aylluchanakusqanchik runakunapa, hawanchikkunapa munakuyninwan utqaylla wasi punkupi llantapis pirwasqa rikurirqun, imaña kaptinpas ayninarikuspa, minkarikuspa wakirqachinchik. Minkayninchikkunamanqa munayta qawarispa: kukata, aqata, upyanata, mikunata ima haywarina. Chaynatami minkaypas allinta imatapas kusisqaraq munaywan llamkapuwanchik. Qichwa kawsayninchik ukupiqa hina minkarinakuspa, hina ayninarikusparaqmi kawsakuchkanchik. Amayá ñuqallanchikpichu chayna kawsay tukukuchun, wakin llaqta runakunawanpas yachanarikuspa kawsayta qallarisun.

Mana chayllachu, minkaqa, ayniqa manami runamasintin ruranallachu, Pachamamanchikwan, Apunchikkunawan, Ñawpanchikkunawan, Kuraqninchikkunawan, Sullkanchikkunawan kuchka mikuykuspa, upyarispa, llapanchik uklla sunqucharikuspa llamkanchik, kawsanchik. Makita haywarinakuspapuni, imaña, haykaña sasa kawsaytapas wasapayta yachanchik, atinchik. 

MUNAKUSQAY MAMALLÁY

Kunan chisiyay Mamayta yuyarikuni, payqa mayta ñakarispachá kunanhina punchaw pirikurqa, waqaspachus, kusikuywanchus ñuqa wawanta suyakuwarqa. Chaymi kay pachaman apamuwasqanmanta sapa wata kunanhina paytaqa manapuni qunqanichu, payña qunqawaptinpis, tukuy sunquywan yupaychakuni, añanchakuni. Chaymantapas munakuywan uywakuwasqantapas kikillantataq yuyarini, sapa punchaw, maypiña kaspapas, ñuqarayku imaymana rurasqantapas mana qunqaspa. Chaymi kunan kuti miski mikunawan wiksay qarawasqanta yuyarispa uk harawichata wakichirqani.

Mamay, kaypimi wawaykiqa purichkani, mikunaykitaqa manañami mayta rispapas tarinichu, imaynapas kutisaqmi wasinchikman chaypi waykurqapuwanaykipaq, saksay sasa mikuruspa kusi kawsay purinaypaq.

MISKI MIKUYCHA

Mamayqa puñuytapas saqispa, tutay tutaraq kawsaywan rimanakuq.

Pawaq urpi makichanta kamachispa, akupallata wakichiq, chiri rumi maranpi qunquriykukuspa, huchanta kutaq karqa, pachapas yuraqyanankama.

Chukchankunata pilarqukuspa ninata hapichispa, tullunwan kanaykuspa, miski mikunata chayachiq, yarqay sayay mankapi, chunka kuraq wawankunapaq. 

Sapa punchawmi kuychi llimpi sunqun mana pantay mikunata paqarichiq:

Chuñu lawacha, chunchul sapacha, 

Harwi lawacha, asnapa sapacha,

Chuchuqa lawacha, aycha sapacha,

Mallullu chupicha, tullu sapacha.

Waspiriq maniycha, uchu kutachatawan aypaykachina,

Mana qunqay yapachayuq.

Chuñu pasicha, kisu sapacha, 

Papa, uqa, añu waykucha, 

haptay hunta mastacha.

Sara hankacha, charki kankacha quqaychayuq,

Hawas puspucha, sara muticha paltachayuq,

Qanchis haku sankucha,

Yarqay atipaq mikuycha.

MI. 04/07/12

TINKUYPACHA

Tinkuy pacha, Pachamama saminchay, Musuq kawsay pacha

Qichwa kawsay ukupiqa, watantinmi Pachamamaqa sumaq yuyarisqa, tukuy munakuywan chaninchaspa saminchana. Achtawanqa watapi tawa kutita hatun kallpachay raymikunata wawankuna rurayku. Chaypimi Pachamama mamayku kusirikuyta yachan, munasqan mikuyta, upyanata tarispa kallpachakun. Tukuy mañakusqan huntachiy yuyaywanmi mana samaspa tusuyku, qachwayku, payrayku hanay uray ayllumasintin tinkunku, yawarniykuwan sunqunta chaqchuykuspa, llampuyachiyku, qapaqyachiyku. Chaymantapas uywaykupa yawarninta upyaykachiyku. Achtawanraq chaninchasqa kananpaq kusisqaraq mamayku rayku wañunku. Chaynatami musuq kawsayta tarpuyku, Pachamamata llullaykuspa, paypa munayninwan.

Manami kunallanchu, chayna raymikunawanpunimi Pachamama mamaykutaqa riqsikuyta yachayku. Achwan unay pachakunapiqa, machulaykuqa kawsachaq runata, uywata Pachamamanqa, apukunamanqa haywarikuyta yachaq kanku. 

Chaynata kawsakuptiykumi mana qichwa yuyayniyuq runakunaqa sallqa, mana taytacha riqsiq, purun runakuna nispa kamikuwanku, millayta qawakuwanku, chiqnipakuwanku.

 

Ima sutin chay raymikuna, ima pachakunapi, imaynatami rurakunku.

Kunanqa wakin riqsisqay raymikunallamanta willarisqaykichik. Kanpasraqchá uk raymikuna mana riqsisqay llaqtakunapi. Allimantachá huntapasaq kay qillqa qallarisqayta.

Wilancha

Wilanchaqa, aymara simipi, wila = yawar. Yawarchakuy.

Kay raymiqa hinantin Qichwa, Aymara llaqtakunapi rurakun, kunankunaqa Aymara runakuna achtawan rurachkankuraq, wakin Perú, Bolivia llaqtakunapi, chaymantapas Chile chiqanpipas. Kay raymitaqa Pachamama tikray wichaypi rurakun. Chaypaqqa munay kuchu llamata akllarquspa, tawantin chaymanta chaqnarquspa, kukata kaniykachispa, intiman ñawinta qawaykuchkaqta, llikllawan/awayuwan watarquspa, sumaqta tinkaykuspa/challaykuspa kunkanpi surqanta kuchurquspa quñi yawar pullpumuchkaqta qirupi chaskirquspa, wisirquspa Pachamamaman upyaykachinku. Chaytaqa may kusikuywan takiykuspa, tusuykuspa rurana. Chaywanmi paykunaqa Pachamamapa munayninta huntachinku, chayraqmi imatapas mañarikunku.

Chaytaqa may kusikuywan takiykuspa, tusuykuspa rurana. Chaywanmi paykunaqa Pachamapa munayninta huntachinku, chayraqmi imatapas mañarikunku. -->

Wayliya

Kay hatun raymiqa Apurimaq (Antapampa llaqtapi), Qusqupi (Chumpiwallqas llaqtapi) achwan riqsisqa. Kaytaqa qapaq raymipi, sara kutipay wichaypi rurakun. Antapampapiqa may suyasqa kay wayliya raymiqa. Chaypaqmi sapa wata 3, 4 ayllu runa wayliya ruranankupaq yaykunku. Chay raymiqa mana samaspa pichqa punchawnintin paskarikun. Mana hinallachu, tusuq runakunaqa, kuyaqkunaqa upyachina, mikuchina, kallpachana. Allin wayliyata rurayta munaspaqa uk wata ñawpaqtaraqmi allin puntakunata, riqsisqa allin qarita, sayayniyuqta, allin takaqta maskana, minkakuna, chaywanmi allin mana allin wayliya kananta yachakun. Chayrayku runakunaqa allin takanakuy kaptin yawar puriptin allin wayliya karqa nispa ninku, kusisqaraq yuyarinku. Manahina kaptinqa chiri chirilla karqa nispa rimakunku.

Achwanqa chawpi samapimi qichwa kawsay qispirin,  chaypimi layqakunapura sara kutipaypi, ima kasqanta sawa sirayta tinkaykuspa, tinyawan, lawatawan wallachaykuspa mama sarata pampaykunku, chansanarikuspataqmi wakin layqa waylakaman tukuspa imaymanata rurarinku. Chay tukuytawanmi layqakunallataq takipayanakuspa, turyanarikuspa, piñanarachikuspa tanqanarikunku, hayllinarikunku. Chay qipamanraqmi takanakuyqa qallarin, allchasqa kanchapi uchuyraq, hatunraq, machuraq, waynaraq, tarinaykukunanpaq, mana qipakuspataq warmikunapas churapakullankutaq. Chaypimi hanay, uray ayllu runakuna waqyanarikuspa, sipinakuy yuyay maqanakunku. Manayá yanqallamantachu, watapi imaymana sasachakuykuna mana pampachasqaraq kaptin, piñanakuypi, chiqninakuypi kawsaq tukukunan rayku, kay punchawmi huchakuna yawarwan, kiriwan pampakun, hinallataq Pachamamapis huntasqa munakuyta chaskispa musuq kawsayta sapincharin. Chay punchawmantataq tukuy runa kaqmanta uk aylluhinalla puririyku, ima llakitapas qipapi saqispa. Achwan kusisqaraq, imaraykuchus Pachamamata yawarniykuwan qarparispayku.

Wayliya taki

I

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Kay uray llaqtakunapis, chay wichay llaqtakunapis,

Sipichiwayta munanku, wañuchiwayta nichkanku,

Hinayá rimachkachunku, yanqayá muspachkachunku,

Wiñay kawsaqmi kakuni, mana wañuqmi kachkani.

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

Urqupi ichu kanasqay, urqu saywa churasqay,

Kunakamachus rawrachkan, kunankamachus sayachkan,

Hinayá rupakuchkachu, hinaya sayakuchkachun,

Warma wiqiywan chaqchusaq, paña makiypi apasaq,

Warma wiqiywan qarpasaq, paña makiypi pusasaq,

Wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyahiyá, wayliyá, wayliyahiyá, wayliyá

II

Wayliya, wayliya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya,

Pipirmi, sasarwi, pupunitaqmi qamri karqanki,

Mana ñuqawan tinkunaykipaq,

wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya, wayliya,

Antapampallay aqachatari qunchuntawanchus upyaykurqani,

Kunanhinalla waqanallaypaq,

wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliya, wayliya,

III

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Waklaw chimpapi qusñi turucha, Kaylaw chimpapi, puka turucha,

Imay urasmi takanakusun, Haykay urasmi haylinakusun,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya,

Wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya, wayliyahiya.

Chumpiwallqas wayliya:

Chiyaraqi, Tuqtu sutiyuq raymiqa Kana, Kanchis, Espinar, Chumpiwallqa ayllukuna qayllapi, Qusqu llaqtapi, Warkanakuytaq Apurimaq, Mara llaqtapi rurakun.

Kay raymikunaqa qulla mikuy, pukllay wichaypi aparikun. Chaypimi sapa wata iskay taqapi hanan saya urin saya ayllukuna huñunasqa takiykuspa, qachwaykuspa, tinkuna pataman puririnku, chimpapura qayllanarikuspankutaq kaminakuypi, piñanarachikuspa rumiwan warkanaykukuspa qatinakuyta qallarinku. Allimanta allimanta tarinarukuspankutaqmi liwiwan, suriyawuwan suqanaykukuspa supayninkuta apachinakunku. Waqtuwan kallpacharukuspankutaq mana imatapas manchaspa kirichanakunku, sipinakunku ima. Mana samarispataqmi sipas warmikuna chilallanpi takiykuspa, waynakunawan masachaykukuspa qachwaykuspa kallpachanku. Chaypimi rumi para qallariptin yawar mayu puririn, allimantataq yawar qucha sayarin Pachamamapa sunqunpi runakunata pampaykuspa. Kay raymimanqa manami machu runallachu puriyta yachan tukuymi hatarin uchuyraq, waynaraq, machuraq churapakamunku. Chaypimi yachakun pichus kasqankuta.

I

 

II

III

Warkanakuy

Apurimaq chiqanpimi, sapa wata, pukllay karnawalpi, killachaw punchaw qallarinku, chaypimi aqata, waqtuta upyarispanku kallpacharikunku, qachwayunku, qachwayusqankumantañataq macharispa piñarichinakuspa pananakuspa, pananakuspa apanakunku, chaypi warkanakuyta qallarinku. Rumicruz sutiyuq pampapi, Pituy urqupi. Pituy urquqa munayniyuq, chaymi karnawal, kumaris ukupi haywarikuna.

Qapa, Mara, Pisa, Congota, Qullana, llapan ayllu, sayanakunku kuchkanmanta rakinakuspa, Qapaman wakin wakintaq Maraman sayapakunku, chayna iskaynin huñu warkanakunku. Qachwayunkutaq, wakinqa lawatata tukayunkutaq. Chisiyaqmi warkanakunku, paraptinpis, imaña kaptinpis apakunpuni. Manami qulluchiyta atinkuchu.

Chayna ñawpaqmantapacha, machuykunamantapuni warkanakuq warmipas, wayita pachayuqkama, uwiha sunbiruyuq rayatilluyuq, kaqllataq qaripas, wakinta kawallupi, wakintaq chakillapi, qarawatanayuq ima riq kasqaku, qaripas llikllankuta wiqawninkuman wataykuspa qachwanku, warkanakunku, wañuchinakunku ima. wañuqkunatapas kaqllapiña wilaqku.

Achka runa wañun, mayninpi uma tuqu, muquchukuna challusqa, maki paki hamunku. Manami kanchu hustisyaqa, mayninpi Qapata wañuchinku, mayninpitaq Marakunata. Runakunaqa manami karsilmanpas rinkuchu.

Yawar qucha pampapi taki:

Sayaykuy, sayaykuy/ chayraqmi hamuchkani/ kay yawar qucha pampaman. Tupayusunchik Qapa maqtawan/, Mara maqtawan. Suyaykuy, liwichaytaraq, chumpichaytaraq matiyukusaq/, warkachaytaraq wataykukusaq, wallqachaytaraq wataykukusaq/, suyaykuy tupayusunchik qari maqtalla/ qampis churamuy, churamuy, dalimun, dalimuy qaricha kaspaykiqa/, sayaykuy, sayaykuy kayñan kayñan hamuchkani, qari maqtawan tupaykuq/.

Yaykuna taki

Kayñan, kanñan hamuchkani, Kayñan, kanñan hamuchkani,

Qari maqtawan tupaykuq, Mara pasñawan tupayusun,

Sayaykuy, sayaykuy qasqachallanpi sasaykuy,

Sayaykuy, sayaykuy qasqachallapi suyayuway

Mara pasñawan tupayusun, Mara maqtawan tupayusun,

Dalimuy, waskamuy qarichapuni kaspaqa,

Dalimuy waskamuy lisuchapuni kaspaqa.

Qachwa taki

Ay piña piñaschalláy, Ay piña piñaschalláy, Qarwaypiñaschallay.

Qampas chaypiñachu, Ñuqapas chaypiñataq,

Pim willarasunki, sultiru kasqayta, Pim willarasunki mansana kasqayta,

Chay willaqniykita mayuraq apachun, Chay willaqniykita qaqaraq ñitichun.

Kacharpari taki

Yanqa mamay kachawanki, Yanqan taytay kachawanki,

Yawar qucha pampataqa, Yawar qucha pampataqa,

Manaraqpas chayachaptiy, Manaraqpis chayachaptiy

Rumi chikchin pawachkasqa, Yawar mayun purichkasqa,

Qari maqtatan pirwamuni, Mara maqtatan pirwamuni,

Qawa pirwayllan pirwamuni, Kisu rawkakllan rawkamuni,

Tukuynin:

Kaylaw chimpa, waklaw chinpa uwiha michisqay,

Nitaq chichuchu, Nitaq wachanchu, Ay vida vidaschay.

Ayllu: Mara, Qutanapampa, Apurimaq 

I

II

Kay wichayllapitaqmi tikapallana sutiyuq raymi Qutanapampa llaqtapi Apurimaq suyupi aparikun.

Tinkuy

Achwan riqsisqa Putuqsi llaqtapi, Bolivia hatun suyupi. Kay raymiqa mikuykuna uqariy wichaypimi aparikun. Chaypimi runakuna, warmi, qari, sumaq pacharisqa, umankupi qaramanta muntirayuqkama, makinkupi imaymanawan watarqukuspa sipinakuy yuyay tinkunakunku. Tusuykuspa, takiykuspa, waqaykuspa. Kaypipas yaqa wayliyapi hinallantaqmi hanay uray ayllukuna huñunarqukuspa tinkunku.

Imaraykutaq kayhina rayminakuykuna

Machunchikkunaqa, ñawpanchikkunaqa, kuraqkunaqa nichkankupuniraqmi: Achwan wañuq kaptinmi allin wata kanqa nispa. Imapaq allin wata.

Chinkaq ñawpa watakunamantami chaynatapuni runakunaqa pachamama mamanchikta chaninchaq kaqku. Mayninpi awqa runakunapa yawarninta upyaspa, pachamamaman haywariqku paypas kallpachakunanpaq.

Chaynatami ñawpanchikkunapas, kunan qichwaymara runakunapas musuq kawsayta waqyarinku, mañarikunku, kikillantataq mikuykuna allin puqunanpaq, uywakuna mirananpaq.

Kunan runakunaqa manañayá yachankuchu imaraykumi kayna raymikuna wañunachikuypi tukun chayta, manami yanqa chiqninakuychu, kay raymikunaqa musuq kawsay paqarichina rayku, mana llakipi, mana yarqaypi, mana chakiypi kawsanapaq.  Pachamama kusisqa uywawananchikpaq.

Qichwa runaqa manami manchakunchu pachamamarayku wañuyta, chayta nispa kay raymikunamanqa sapa wata puririnku.

Yawarwan saminchasqa, achwantaraq pachamamaqa puturin, chaywantaq sapa wata musuq kawsay paqarin. Chaymi allin kawsayqa sinchi nanaywan hamun.

Qulla wawakuna, Qulla mikuykuna: papa, sara,Uywa uñakuna,

Kunanpacha achkachachaq yawar hinantin llaqtakunapi puririchkan, chayqa allinman Pacha tikrananpaqmi, Pachakutimi chayamuchkanña. Chayraqchá musuq kawsay chayamunqa, allin munay kawsay tiqsi muyupaq kutimunqa.

Willkaruna. MI, qulla mikuy wichay, 2012

PUKLLAY KUTIMUN

Kaypimi kaqmanta pukllaywan kuchka chayarqamuni, kunanmantaqa ñuqawan qichwa kawsaypi purisun. Musuq kawsay munayta puririnqa. Ichaqa qamkunapas qimiykamuwankichik, imallatapas willarimuwankichik. chayna uk aylluhinalla qatipasun maymi ñan purinanchikta.
Chay nispaqa, hampuy, hampuy, haku, haku.

Tukuy sunquywan,

WILLKARUNA

PACHAMAMA MAMAY

Pachamama mamáy, amapuni pinqaruwankichu, pampachaykuwanki, willkaruna wawaykimi kunanpacha rimaykamusunki, sunqun kirisqa, puti llaki qipirisqa, maypachachus Qusqupi yachachiq masiykuna ñakariypi tarikuptinku.

Tukuy kawsaypa maman mamáy, yachaninkanpas, sinchi piñasqa tarikusqaykita, ñan chinkachiq wawaykikunapa chusaq musquy kawsaypi purisqankuta.
Yachay tukuq runakuna manaña maymanta hamusqankuta yuyarispa, waqllisqa sunquyuq, umankupa atipasqan ukpaqkama laqayayman aysaykuwachkanku.
Manataqmi yachakunchu imapunis maskasqanku, maykamas chay awqa qullqi rayku puriyninku chayanqa chaypas.

Ñuqaykuqa, ima quwasqaykikuwan kawsakuqlla, qamwanpuni purikuq, munasqayki huntachiq, qampi sunquyuq, qamrayku maymanpas chayaq, qamwan kuchkan kunanpas ñakarichkayku, mana qamwan imataq imapas.

Ukman tukusqa yuyayniyuq runakunaqa, samayniykita, yawarniykita, imaymanaykita puchukakunantapuni maskachkanku, imatataq uyarinqaku, imatataq rikunqaku, qullqipa waqayachisqan runakuna, atiyniyuqsi kanku, achwanraq ima munasqanku ruraq.
Chay rurasqankuwantaq riti qataykita, chuya yawarniykita quñuchispa chulluykachichkanku, chukchayki sachakunata qalata kuchurqarispa, pachaykitapas uchku uchkutallataña saqirquspa, qam patapimi allqukunahina maqanaykukuchkanku, chaykunami ñakariypi siqusunki, qamwan kuchkatataq ñuqaykutapas.

Maymantaraq hamurqaku, manachá qammantachu paqarimunkuman karqa, manami ñuqaykupa masiykuchu, chaynaniraq yana nunayuq pichá kanpas, wañuylla wañuy maskaq, manañami imanisqapas qapyayariq.
Ñuqayku sacha sachapi, urqu wichaypi tiyaq wawaykikunaqa manami qullqita maskaspachu purichkayku, achtawanpas qamwan kuchka sumaq kawsayllatami munayku, yachachiwasqaykiku ñanta purispa, yarqaypipas, chakiypipas aychayki aycha, yawarniyki yawar, llantuyki llantu.

Chay raykumi mañakuyki, amapuni qampi sunquchasqa runakunataqa pampaspa tukurquychu, achwanmi ukllapi huñurquwayku qamta amachaspa hatarinaykupaq, qamrayku wañuy yachanaykupaq,
Arí wakinqa mayuman tukuspachá, wakintaq qaqaman tukuspa, mana chanin runakunata allin kawsayman kutichimusun, paykunapas ñakarispachá imayna sumaq kawsay kawsayta yachanqaku.

P U K L L A Y W I C H A Y

Qulla mikuy wichay, puquy wichay.

Sapa llaqtakunapimi kunan killakuna Pukllay quñirin. Ichaqa, qasa patapi, urqu patapi, wayqu uraypi, qataqatapi, pampapampapi llaqtakuna kawsayninkumanhinami chay raymitaqa aparinku, manami kikinchu takikunapas, tusuykunapas, sunqunña, yuyayninña kikin kaptinpas.
Wakinmi, kachanchasqa sachata pampapi sayarachispa, chay wituy yuyay, warmi qari hapinaykukuspa muyupi tusunku. Chaypaqqa sumaq pacharisqa, yuraq hakuwan uyanku llusiykusqa, sirpintina nisqawan wallqaykusqa. Kay pampa uray llaqtakunapiqa guitara, mandulina, lawata waqayninpi takinkupas, tusunkupas.
Urqu wichay runakunañataqmi maypichus willkarana, apukunawan sunquchakuna kancha, kan chayman rinku, chaypimi huñunakuspa raymichakunku, chaymanmi allinniq kawallupi puririnku, warmiyuqchus, mana warmiyuqchus, kasqankumanhina sumaq pacharisqa, wiqawninkupi puna punchucha watarisqa, pinkulluta, tinyata waqaykachispa, yuraq wipalata maywiykuspa. Chayarquspataq, Kapillata kiwyu hina muyuylla muyunku. Kapillapas chay punchawpaq may munay kachancharisqa, tukuy niraq puna qurakunawan, tukuy niraq tikakunawan, qulla mikuykunawan wallqaykachisqa. Chaypi huñunarikuspankumi, pachamamata samincharikunku, tinkarikunku, chaymantataq aycha qaspata, wachatata, mikuykarinku, aqata upyarinku, achwanta kallpacharikuspataq sapa ayllu chinpapura tusuykunku.

Ayakuchupirí, paykunapas yachasqankumanhina, pasaqtan tusunku llaqta chawpikunapi, chansanaykukuspa, kaminaykukuspa, yuraqlla pacharisqa. Paykunaqa atipanakuypi llaqta hunta puririnku, mana saykuy, guitarra, mandulina, taqrarara, banda nisqawan, punchaw punchaw tusunku mana haykaq tukuy.

Punupirí, paykunaqa qapiru banda nisqawanñataq, Candelaria sutiyuq virgen sutinpi qachwanku, achkachachaq punchaw tusunku. Ichaqa punupis manayá uk llaqtallachu, chaypiqa qichwa, aymara runakuna kachkankuraq, ñawpa yachay yuyaywan kawsaqkuna.
Punupiqa, ñawpaqtaraqmi wasinkuta challarinku, tinkarinku, qunpurinku, chaymantataq chakraman, uywakuna michinaman puririnku, chaypi paykunawan kuchka quchurikunankupaq.

Ichaqa manami yanqa tusuyllachu, yanqa puriyllachu. Achwanpas pachamamapa mikuy quwasqanchikmanta añanchakuspami, musuq kawsay rikurimuptin, achwanraq kusi kawsaq kananpaq.
Ñawpaqpas, kunanpas, kay raymikunaqa qulla mikuykuna rikurimuptinmi, kusikuymanta, achwantaraq sumaqta puquyta tukuykunanpaq. Chaymi wakin llaqtakunapiqa kunankamapas, chay punchawkunaqa mikuykunawan rimarinakunku, qumpurispa kallpacharinku, kusirichinku, uk sipaspas kanman hina munakuywan pikapika nisqawan wichiykamunku, sirpintinawan wallqaykachimunku, chaymi mikuykunaqa achtawanraq wiñarin, puqurin, mirarin.
Uywakunatapis wakin llaqtapiqa takunku, chimpunku, qulla mikuykunawan, miski rurukunawan wallqaykachinku, ninrinpipas sumaqta tikaykachinku. Chaymi sumaqta paykunapas mikuykunahina, wiñarinku, puqurin, mirarinku ima.
Kay killakunallapitaqmi, waynakunapas, sipaskunapas, yananchakuyta qallarinku, chayraykumi Pukllay nispa sutichakun, pukllaspa, pukllaspami paykunaqa maskanakunku, riqsinakunku, tarinakukunku, chayna kuchkacharikuspankumi paykunapas mirayta qallarillankutaq.
Wakin llaqtakunapiqa kachkanraqmi Pasya, Tika pallana, warmi suway raymikuna, chaypimi munanakuy, yananchakuy qallarin. Apurimaq chiqanpi, Qutanapampas uchuy llaqtankunapi kachkanraqmi.

Boston Llaqtapimi Puripakamurqani

Kaypimi Boston sutiyuq llaqtapi puripakamusqaymanta futukuna urqusqayta warkuykamuni, chaypiña yachankichik imaynami chay llaqta kasqanta.
Tukuy munakuyniywan,
Willkamaru

QICHWA RIMAQ RUNAKUNA PISIYAPUCHKANCHIK

Manami yanqachu, qichwa rimaq runakunaqa pisiyapuchkanpunimi. Qichwa llaqtakunapi pisiyapuchkanku, karu llaqtakunapitaqmi yapakuchkanku. Chaynami chay, imanasunmi kunan, kunanchá kunanqa. Kaypim churaykamuni, imaynas chay Kañaris runakuna, Kahamarka chiqanpi manaña qichwataqa rimapunkuñachu, machumachullanña, payachakunallaña, waynakunaqa, qipa wiñaykunaqa kapunchu. Imaraykupunimk chay, achka llakim chaykunamanta rimay. Allimanta uk kutipaq qillqata wakirachichkasaq.
Munakuywan,
Willkamaru

HAYKAPUNITAQ KANCHIK

HAYKAPUNITAQ KANCHIK,
Kay Piriw mama llaqtapiri haykapunitaq qichwa rimaq runakunari kanchik. Sapa yachaysapa tukuqkunami munasqankuta rimanku. Haykaqtaq yupanarukusunman chiqantapuni. Ichaqa Arguedas taytanchikpa nisqanhina KACHKANCHIKRAQMI hinantin tiqsimuyupi. Mayraq yuyaychakuna, sunquchakuna, amapuni wañuymanqa, kawsaymanpuni,
Willkamaru,

PUKLLAY

SAPA LLAQTAPI PUKLLAY KARNAWAL QUÑIRICHKAN. ICHAQA IMARAYKUTAQ CHAY RAYMICHAKUYTA RURANCHIK. ÑUQA CHAYMANTA QILLQARAMUSAQ, KUNANQA QAWARILLASUN IMAYNATAS QICHWA RUNAKUNA TAKINKU, TUSUNKU, KAWSANKU CHAYTA.

QUCHAPAMPAPI,


CHIMBURASU,


AYAKUCHUPI,


APURIMAQ,