N a p a y k u k u y

Kunanpas, haykaqpas,         amapuni chiqninakuspa, amapuni qawanakuspa, amapuni kara sunqu.

Imatapas yuyaychakusun, sunquchakusun, rurasunpas wañukuq runahinalla .

Amataq pitapas qunqarqusunchu,

Ñawpanchikkunata, Apunchikkunata,

Pachamamanchikta,  Kuraqninchikta,

Taytamamanchikta  Llaqtanchikta,

Kusi  kusi sunqulla,             Chuya yuyaylla,

Qichwa kawsay ñanta     mana chinkachispa.

Tukuy munakuywan sapankaykichista  marqaykuykichis.

W i l l k a m a r u

Chakra uyway wichay, 2010

Qichwa yachachiqkunapa haylli takin

Wawqiykuna, panaykuna, kuraqniykuna, wiñaymasiykuna, sullkaykuna, hinantin llaqtakunapi kawsaq, kay takita uyarispa sumaqta yuyaymanakusun imaymana rurasqanchikpi, qichwa runahina, qichwa yachachiqhina, sichus chiqan chayqa kusirichiwasun,sichus mana chayqa llakichiwasun. Maymantaña hamuspapas, piña, mayña qillqarqan, takin chaypas ñuqanchisqa sunqunchiswan uyarisun.

TANKARCHA (Waqay taki)

CIRI wiñaypaq yuyarisqam kanki,

TANKARCHA

(Waqay Taki)

Wasi punkuta rikurimuyña, kallichamanta yaykuykamuyña,

Mikunaykita qaraykamuway, waykusqaykita mikuykachiway.

Manallapuni kutimuptiyki, manallapuni chayamuptiyki,

Mana qarpasqa tikachahina, maqiyarquspa wañurqullasaq.

Ullantaytanpu wasichaykipi, Urupanpallay llaqtachaykipi,

Wawaykikuna maskachkasunki, yarqawan nispa, chakiwan nispa.

Ñuqallaychu waqachirqayki, ñuqallaychu piñachirqayki,

Chaychu kunanri saqirquwanki, chaychu kaynata wikchurquwanki.

Kunan maypitaq maskamusqayki, kunan maypitaq tarimusqayki,

Urquchanpichu qasachanpichu, maypim yanallay pakarqukunki.

Yunkachapiña tarikuspapas, mayqin ñanpiña chinkaykuspapas,

Kutimullayña chayamullayña, manallapunis sapay kaymanchu.

Paqarillaway kunanhinari, minchachallaway punchawchallari,

May llaqtamantaq chayarqullasaq, may wasipitaq tinkurqullasun.

Qaqallatachu yanallay nisaq, mayullatachu masallay  nisaq,

Paykunallachu waqaysiwanqa, paykunallachu kawsaysiwanqa.

Maypiñam kanki, maytam richkanki, maypiñam kanki maytam richkanki,

Qusqullatachu, limallatachu, arqipatachu, boliviatachu.

Desaguadero fronterapichu, quchapampallay llaqtachapichu,

Suyallawanki aypamusqayki, willaykullaway nillaykullaway.

Noviembre puyu, diciembre para, noviembre puyu, diciembre para,

Amallapuni pakaykullaychu, yanachallaypa yupichantaqa,

Amallapuni chinkaykachiychu, masachallaypa uyachantaqa.

YANAN CHINKACHIQ WALLATA,

Qampa sutiykipi Willkamaru wawqiyki qillqarqa.

Michigan, USA. 12-06-10: 21:40

Ronald: Samicha, Ma. Joliecha, Ma. Del Carmen, Martín, Qamwan kuchka llakipipas, kusiypipas.

Ciriqa, warmi wawaykiwan kuchka maymantapas chaskachahina, tikachahina, pichiwchahina kancharimusunki, rimaykamusunki, paykunam allinta kallpachasunki, ichaqa amapuni qunqankichu.

WAYLIYA TAKI,

EULOGIO CASTILLO ZAMALLOA TAYTAYPAQ, PAQARISQAN PUNCHAWTA YUYARISPA,

Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,

wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,

Kay uray llaqtkunapis,

Kay wichay suyukunapis,

Sipichiwayta munanku,

Wañuchiwayta nichkanku,

Hinayá rimachkachunku,

Hinayá muspachkachunku,

Atinkuqakuchu ñuqawan,

Wiñay kawsaqmi kachkani.

Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,

wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,

Qawaylla, qawaykullaway,

riqsiylla riqsiykullaway,

Castillo qaqam kachkani,

anti runallas kachkani,

Munanki, mana munanki,

yuyanki, mana yuyanki,

ñuqam chay kanka kachkani,

qarichakuna waqachiq.

Uk saqmayllawan puñuchiq.

Wayliya, wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya,

wayliyahiya, wayliya, wayliyahiya wayliya,

MI, ayamarqay killapi, 30, 2010

ARRIERO TAKI,

ANTABAMBA LLAQTAYPI,

EDUVIGES COLLADO SALAS MAMAYPAQ,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

Aman mamallay waqallankichu,

Paqarillansi kutirqamusaq,

Minchallawaysi chayarqamusaq.

Wasiy punkupi lambras sachalla,

Qamña mamayta rikuykapuway,

Qamña mamayta llantuykapuway.

Awaki awa, puchkaki puchka,

Mamachallayqa uywakuwasqa,

Quri qullqillam wawayqa nispa.

Tukuynin

Chayta, chayta yuyarispam,

Waqay, waqay purichkani,

Chayta, chayta yuyarispam,

Putiy, putiy purichkani.

Puchkahina muyuykuspa,

Qaytuhina mana tukuy,

Kaypiñataq, wakpiñataq,

Pallayhina kancharispa,

Ayawayaway, ayawayaway, ayawayaway,

ayawayawa, ayawayaway, ayawayaway,

MI, Ayamarqay killapi, 20, 2010.

 

XX HARAWI

XX HARAWI

Qillqaq: Pablo Neruda

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Qillqaymanmi kanpas: Tutaqa chaskachasqa kachkan, karupitaq, anqas quyllurkuna llipipin.

Tuta wayrataq hanaq pachapi muyuntaq, takirintaq.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Munakurqanin, mayninpiqa paypas munakuwarqan.

Kunanhina tutakuna marqayniypi uqllarqani.

Pasaqtan muchaykurqani hanaq pachaq pachanpi.

Munakuwarqan, mayninpi ñuqapas munakurqanimi.

Imayna mana munaymanchu karqa chay chinkariq hatun ñawinta.

Atiymanmi kunan tuta ancha llaki rimaykuna qillqayta.

Manami yachanichu, sunquymi waqan,

Chin niq tuta uyariy, astawanraq chin mana paywan.

Rimaytaq nunaman urmaykamun imaynami sulla qachumanhina.

Imañami ququn munayniyta manataña paypaq waqaychaptiy.

Tutaqa chaskachasqa kachkan, paytaq mana ñuqawanñachu.

Chayllam chay. Karupi pichá takichkan. Ichaqa karupi.

Nunay manapunimi takchu pay chinkachisqaymanta.

Achuykunapaqhina ñawiy maskakacharin.

Sunquy maskachkan, paytaq maña ñuqawanchu.

Kikin tutami kikin sachakuna yuraqyachiq.

Ñuqanchik, qayna kaqkuna, manami kikinñachu kanchik.

Manañami munanichu, chiqaymi, ichaqa mayta munarqani.

Rimayniy wayrata maskarqa rinrinta llamiykunaypaq.

Ukpa. Ukpañachá. Imaynami ñawpaq muchayniypahina.

Rimaynin, kanchaq kurkun. Chinkariq ñawinkuna.

Manañami munanichu, chiqaymi, ichaqa munachkaniraqchus.

May pisillami munanakuy, may karutaq qunqay.

Kunanhina tutakunami, marqayniypi uqllakurqani, 
nunay manapunimi takchu chinkachisqaymanta.

Kayllañapas paypa ñakarichiwasqan kanman chaypas, 
kaykunallañapas paypaq rimaykuna qillqasqay kanman chaypas.

Qichwaman tikraq: Willkamaru.

MI, 11/15/10

Carmen Estrella, chaskachaypaq

Yanachalláy, warmi munasqay, masachalláy,

Amapuni waqankichu, punchawlla tutayaptin,

Chayqa yana puyullami, wayra wayraptin picharikullanqa.

Pachapataq kanchaynin kutimullanqa.

Chaynallata tukuykunki,

sichus mana utqay kutiramuptin,

Qunqayllami, mana watuy,

intiwan kuchka chayarqamusaq,

Maypiña kaspaypas,

mana qamwanri yachanichu.

Yana puyu, para sunqu,

yuraq puyu, chaki sunqu,

qamwan kuchkan hatarisaq,

pachantaraq, pachapuyu,

hawantaraq, lasta puyu,

pawaylla pawaspa,

yanallayta watumusaq,

sinchi llakin matipachkan.

Ichallaraq waqaysiyman.

MI, AA, 11/7/10

QASARILLA MAMAY

Qamqa mamallay, wayralla kaypiñataq,

ima munay rikurinki, chuya yuraq pachallisqa, suquy suqu chukchaykipas.

Ay mamallay, chayna rikuspaymi yuyarini:

Maypiraq pallqa pampapi chuñuqi pasi,

Maypiraq punchaw punchaw liwliqa taki uyarinay,

Maypiraq tutan tutan chilulu qachwaq añascha.

Kay llaqtapiqa manami papachu masarisqa, achwanmi tukuy niraq runapa rinrin, sinqan, makin, chaytachari hapiruspa ima sumaqta chuñuykunki.

Ñuqallaypas qichwa wawayki,

Chullunkusqa chulluchaypas,

Rankachusqa punchuchaypas,

Hinantin runa qawarinanpaq,

Kaspiy, kaspi purichkani.

MI, 11/03/10

IPU PARACHA, YANA PUYUCHA

Kunan punchawñataqmi,

yana puyulla muyuykarqamuwan,

pampaykuq yuyayllaña,

tutayaypi rikurqukuni.

Tarpispa, tarpispa chusaqman purini.

Wayrataq matiykamuchkan, 

huchasapa runa qatiy yuyay.

Kallpawan waqtamun,

kallpawan pukumun,

runapas wikchukllaña,

wasipas qipiyllaña.

Sachakunapis sinchi chaqlasqa,

 kayman, wakman kutikacharin,

tapsikacharin, kumukacharin,

rapinkuna wichisqa, tallisqa,

kaspiy, kaspi.

Parari,

suturimuntaq,

challarimuntaq,

llampullampulla,

ukpaq kachaykamunman.

Munantaq manataq,

manataq, munantaq…

MI, AA, 10, 26, 10

IPU PARACHA, YANA PUYUCHA

Kunan punchawñataqmi,

yana puyulla muyuykarqamuwan,

pampaykuq yuyayllaña,

tutayaypi rikurqukuni.

Tarpispa, tarpispa chusaqman purini.

Wayrataq matiykamuchkan, 

huchasapa runa qatiy yuyay.

Kallpawan waqtamun,

kallpawan pukumun,

runapas wikchukllaña,

wasipas qipiyllaña.

Sachakunapis sinchi chaqlasqa,

 kayman, wakman kutikacharin,

tapsikacharin, kumukacharin,

rapinkuna wichisqa, tallisqa,

kaspiy, kaspi.

Parari,

suturimuntaq,

challarimuntaq,

llampullampulla,

ukpaq kachaykamunman.

Munantaq manataq,

manataq, munantaq…

MI, AA, 10, 26, 10

CHASKAYANAY

Chusaqlla purikuchkaptiy, qarpiyaypi utiylla chinkachkaptiy, qunqaylla rikurirqamun, sacha qipanta, wasi patanta qawarirqamun, kaypiñami kachkani nisparaq kanchaykamuwan, pitachá machkachkan niniraq, ichari qipaytachá hamurqa nillanitaq, chayllaman waqyarirqamuwan, kaypimi kachkani nispa, mana pantay kunkachanwan, ñuqataq tukuylla tukuni. Maytami qawanki, wichay urayta nispa rimaykamullawantaq.

Maytami nini kay sunquyta haku aypaylla aypaykuyman nispa, rinrichanpi samaylla samaykuyman, sinpachanta paskarquspa, yuraq aqsuchanta chutirquyman, uyachanpi muchaykuspataq qasquchaypi chinkaylla chinkaykuyman, chaynata munaykuspa ichallaraqpas uraykarachimuyman nini, manalla atichkanichu, qawaylla qawachkani, muspaylla muspachkani, ukullaypi wañuchkani.

MI, AA, 10-15-10

KILLAMAMAY

Maypiña kaptiypas, qamqa rikuramuwanki, tariramuwanki, qamqa ayparamuwanki. Wawaykiqa arí karu llaqtapi, mana riqsisqan runawan yachanaykukuspa, runapa wasinta wasichaykukuspa, iskayasparaq, pisipasparaq sapay purichkani. Qam mamallay amapuni saqiruwankichu, munay sunquykiwan uywaykullawanki. Akchiylla akchiykamuwanki mana tutayay misturuwananpaq. Chuya yuraq yuyayniykiwan ñanchaykuwanki. Pisiña kallpay kaptinpas achtawanraq qullqi makiykita haywarispa chutarillawanki.

KITA QUWI

Chupan maywirisqa, kaypiñataq, wakpiñataq, sacha patapi, sacha sikipi, mana saykuy qillqispa sapanpi kawsan. Mayninpi sacharuruta pallaspa, tiyarintaq, ruruta mikurintaq, wikchuntaq. Ichaqa sapan, wakchay wakcha, mana yanayuq, mana masayuq, wikchusqa quwi hina. May karumantapas, wipala maywiy maywiy chupanwan rikurimuntaq, chinkarintaq.

Maywiy, waywiy unancha wachka chupaykita,

Kuskiy, kuskiy, allpallapichus wiñan, sachallapichus rurun,

Tukuy, tukuy, yuyay chinkayta tukuy,

Rikuy, rikuy, yana chuchulla ñawichaykiwan,

Muskiy, muskiy, wistuna chuñu sinqachaykiwan,

Watuy, watuy, iskay rapilla rinrichaykiwan,

Haspiy, haspiy, rawkana tullu makichaykiwan,

Tariy, tariy miski ruruta tariy.

MI, 10/ 07/ 10

SACHA WAQAY

SACHA WAQAY

Kay llaqtapiqa tukuy niraq wiqitan hatunraq uchuyraq sachakunaqa waqaq kasqa. Wakinqa kumuykumu runahina, mañana rapin kaptin, wayrapa chapchisqan kaspiy kaspi sayasqankupi wañuylla wañuruchkanku.

Ima huchanku raykus hinata ñakarinku, ichari allin kawsayman kutimunanpaqchus kanman, aripis kay ñakay wichay puchukaptin kutirqamullanqataq. Sapa punchaw ñan purinaypi, taka takalla urmamuchkan, pampaman chayaruspataq wisñisqa kuyayta kayman wakman mana ñanniyuq runahina, wayrapa aysakachasqan purichkan, qilluraq, pukaraq, qumirraq, yanaraq rapikunaqa intipa llimpisqan pawachkan.

Chapchiy, chapchiy sachata chapchiy, amallaraq waqallachunchu,

Tanqay, tanqay kurkuta tanqay, amallaraq wañullachunchu,

Kuyuy, kuyuy, takay, takay, waqay, waqay, imapiraq rikukunki,

Piraq mayraq saruykusunki, piraq mayraq nanachisunki,

Ñuqallayqa munakurqayki, ñuqallayqa wayllukurqayki.

MI 10/ 07/ 10

UQI PUNCHU

Uqi punchucha, ruyaq/yuraq qasqucha,

Kay karu puripakusqay llaqtakunapi, llaqtamasiywan tinkurquni, payqa suti riqsi uqi punchuchantin pitaylla, pawaylla, muyuykarqamun, ñuqa chinka chinka purikuchkaptiy, hinayá napayanakuyku, pay unu makicha, ñuqataq wayra makicha. Llapan purikuqkunatan uquyta qallarin, wakin pakakun, wakin kusikun, hinayá ñuqapas apirachikuni, icharaq wiñayta tukupayman nispa. Chaynallataq sachakuna, yurakuna, qurakuna, tikakunapis kusisqa challaykachikunku, qarpaykachikunku, icharaq wiñayman nispa, icharaq munasqa kayman nispa. Pachamamanchikmi achwanqa kusirikun, paray qallariy wichay chayamuptin, kusi kusilla payqa llampu qasqunta kicharikun, hinaspa –hampuchun, hampuchin nin, -kankaraqmi kusi kawsay hanpullachun nispa.

MI, 09/11/10